گام­ های لرزان ایران در مسیر توسعه اجتماعی        

1- مقدمه

شواهد فراوانی وجود دارد که نشان می ­دهد نرخ رشد بالای اقتصادی لزوماً به بهبود سریع شاخص ­های زندگی برای بخش­های فقیرتر جامعه منجر نمی ­شود و بهبود بیشتر در استانداردهای زندگی از طریق استراتژی ­هایی قابل حصول است که صرفاً بر رشد متمرکز نیستند (یاگونبر و همکاران، 1387: 26). رویکردهای جدید، فرایند توسعه را فراتر از مطلوبیت­ های اقتصادی نگاه می­ کنند و از مفهومی به نام «توسعه اجتماعی»[1] سخن می­ گویند. تحت تأثیر این نگاه جدید به توسعه، رشد اقتصادی به عنوان جنبه ­ای از توسعه و زندگی انسانی نگریسته می ­شود، اما تمام توسعه به مطلوبیت ­های اقتصادی تقلیل داده نمی­ شود و در کنار آن سایر جنبه ­های انسانی نیز مورد توجه و تمرکز نیز هست. مفهوم توسعه نیز با توجه به دیدگاه جدید، فهم و تبیین می ­گردد. اگر نگاه سنتی به توسعه، آن را با رشد اقتصادی تبیین می ­کند، امروزه نگاه ترکیبی و چندوجهی در فهم توسعه غلبه دارد، که سهم عوامل و ارزش­ های غیرمادی را در بهزیستی و رفاه افراد و جامعه برجسته می­ سازد. از جمله این عوامل فرامادی و فرااقتصادی می­توان به روابط خانواده، تعاملات و سرمایه اجتماعی، خدمات اجتماعی و رفاهی، رضایت از زندگی، نشاط اجتماعی، اشتغال، وضعیت آموزش، آزادی­ های مدنی و ... اشاره کرد که همگی زیر چتر توسعه اجتماعی و بهزیستی فردی و اجتماعی جای می­گیرند (وب و ویلز، 2012). توافق پذیرفته شده­ای بر سر تعریف مفهوم «توسعه اجتماعی» وجود ندارد و هر کدام از صاحب­ نظران حوزه اجتماعی و توسعه آن را با مؤلفه­ ها و شاخص ­های مختلفی تعریف کرده­ اند. اولین تحقیق‌ رسمی توسط پایوا[2] (1977) نشان داد که توسعه اجتماعی به معنای «توسعه ظرفیت مردم است تا به طور پیوسته برای رفاه خود و جامعه خود کار و تلاش کنند». ساین و آسپالتر[3](2008) تعلق دارد که توسعه اجتماعی را به عنوان تغییر هدایت شده و برنامه ­ریزی شده می‌دانند که «مردم را قانع می‌سازد تا به شادی‌ها، حس رضایتمندی و زندگی مسالمت­ آمیز بیشتری دست یابند».

«شاخص پیشرفت اجتماعی»[4] یکی از شاخص ­هایی است که با فراتر رفتن از دیدگاه ­های اقتصادی، رویکرد اجتماعی و انسان­ محور به توسعه دارد و از سال 2013 وضعیت پیشرفت و توسعه اجتماعی کشورها را بر حسب مؤلفه ­های اجتماعی بررسی و رتبه­ بندی می­کند. در این یادداشت کوتاه، سعی شده تا وضعیت کشور ایران از نظر شاخص پیشرفت اجتماعی بین سال­ های 2014 تا 2016 و با استناد به گزارش­ های منتشر شده، مورد بررسی قرار گیرد.

2- شاخص پیشرفت اجتماعی

«شاخص پیشرفت اجتماعی» شاخصی است که با دیدگاه اجتماعی و انسان­ محور وضعیت توسعه و پیشرفت کشورها را اندازه­ گیری می­ کند. این شاخص توسط سازمان غیرانتفاعی ضروت پیشرفت اجتماعی[5] هر ساله گزارش می­ شود. این سازمان غیرانتفاعی در سال 2012 در امریکا ثبت شده است و اولین گزارش شاخص پیشرفت اجتماعی در سال 2013 برای 50 کشور تدوین و منتشر شد که کشور ایران شامل این گزارش نمی­شد. در حال حاضر این شاخص 99 درصد از جمعیت جهان از 133 کشور را پوشش می ­دهد. هم ­اکنون 3 گزارش، مربوط به سال­های 2014، 2015 و 2016 در سایت موجود است که به طور کامل وضعیت کشورها را با هم مقایسه و رتبه­ بندی کرده است.

 مهم­ترین مسأله و در واقع ایده اصلی گزارش شاخص پیشرفت اجتماعی این است که دیگر تولید ناخالص داخلی و دیگر سنجه‌های اقتصادی نمی­ تواند به عنوان معیاری کارآمد و جامع برای سنجش توسعه‌یافتگی کشورها استفاده ‌شود. به بیان دیگر سوال این است؛ آیا شاخص‌های اقتصادی اندازه‌گیری توسعه‌یافتگی کشورها مثل تولید ناخالص داخلی می‌توانند کماکان برای مقایسه‌ درجه‌ توسعه‌یافتگی و پیشرفت کشورها کارآمد باشند یا خیر؟

طبق این شاخص، «پیشرفت اجتماعی» عبارت است از «ظرفیت جامعه در برآوردن نیازهای اساسی شهروندان، ایجاد شرایطی که به شهروندان و اجتماعات محلی اجازه دهد کیفیت زندگی خویش را ارتقاء داده و تثبیت نمایند و به وجود آوردن موقعیتی است که همه افراد بتوانند به همه ظرفیت ­ها و توانمندی ­های خود دست یابند». این تعریف دربردارنده سه بعد اساسی است که در ادامه شرح آن می ­آید:

1- نیازهای اساسی انسانی[6]،

- تغذیه و مراقبت­ های پایه پزشکی[7]؛

- آب و بهداشت عمومی[8]؛

- سرپناه[9]؛

- امنیت فردی[10]

2- بنیان­ های به­زیستن/ بهزیستی[11]

- دسترسی به دانش پایه ­ای[12]؛

- دسترسی به اطلاعات و ارتباطات[13]؛

- سلامت و تندرستی[14]؛

- کیفیت محیط زیست[15].

3- فرصت­[16].

- حقوق فردی[17]؛

- آزادی فردی و حق انتخاب[18]؛

-  مدارا و ادغام[19]

- دسترسی به آموزش پیشرفته[20].

ابعاد سه گانه پیشرفت اجتماعی خود به 12 مؤلفه و 54 سنجه تقسیم ­بندی می­شود که هر کدام تعاریف جداگانه دارند و از منابع مختلفی احصاء می­ شوند. نمره شاخص پیشرفت اجتماعی 0 تا 100 است. شاخص پیشرفت اجتماعی از ترکیب 54 سنجه و با امتیازدهی (صفر تا 100) بدست می­آید. کشورها بر اساس نمره‌ کلی دریافتی رتبه‌بندی می‌شوند.

3- وضعیت ایران در گزارش شاخص پیشرفت اجتماعی (2016- 2014)

با توجه به گزارشاتی که وضعیت شاخص پیشرفت اجتماعی در کشورها را بررسی و باهم مقایسه می­کند، وضعیت این شاخص در ایران تشریح می­گردد. سعی خواهد شد وضعیت شاخص پیشرفت اجتماعی به تفکیک سال­های مختلف بررسی و تحلیل شود و رتبه ایران در منطقه با کشورهای دیگر مقایسه گردد.

جدول شماره 1: وضعیت کشور ایران بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی (2016-2014)

جدول شماره 1، وضعیت کشور ایران را بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی و به تفکیک ابعاد شاخص طی سال­ های 2014 تا 2016 نشان می­ دهد. همانطور که اطلاعات جدول فوق نشان می­ دهد، امتیاز پیشرفت اجتماعی طی سال­ های مذکور کمی بالاتر از متوسط است. وضعیت شاخص طی سال­های 2014 و 2015 تقریباً مشابه است و عدد 56 از 100 را نشان می­ دهد، اما در سال 2016 این عدد به 59.45 افزایش پیدا کرده و در نتیجه بهبود نسبی حاصل شده است. بررسی ابعاد شاخص پیشرفت اجتماعی نشان می­ دهد که بعد «نیازهای اساسی انسانی» که شامل مولفه­ های (تغذیه و مراقبت­های پایه پزشکی، آب و بهداشت عمومی، سرپناه و امنیت فردی) است، نسبت به بقیه وضعیت بهتری دارد و می­توان آن را خوب ارزیابی کرد. بعد دیگر یعنی «بنیان­ های بهزیستی» که شامل مؤلف­ه ای (دسترسی به دانش پایه­ای، دسترسی به اطلاعات و ارتباطات، سلامت و تندرستی و پایداری محیط زیست) است، کمی بالاتر از متوسط را گزارش می­کند و بعد «فرصت ­ها» که شامل مؤلفه­ های (حقوق فردی، آزادی فردی و حق انتخاب، مدارا و ادغام، دسترسی به آموزش پیشرفته) است، وضعیت بد و ضعیف را نشان می­ دهد.

جدول شماره 2: رتبه جهانی کشور ایران بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی (2016-2014)

جدول شماره 2، رتبه کشور ایران را در بین 133 کشور نشان می­ دهد که در گزارش شاخص پیشرفت اجتماعی آمده است. طبق گزارش «شاخص پیشرفت اجتماعی» رتبه­ های 10-1 رتبه­ های خیلی بالا، 31-11 رتبه­ های بالا، 56- 32 رتبه ­های متوسط رو به بالا، 98-57 رتبه­ های متوسط رو به پایین و 133-99 رتبه ­های پایین محسوب می­ شوند. اطلاعات جدول نشان می­ دهد که ایران در سال 2014 با رتبه 94 وضعیت متوسط رو به پایین را در بین همه کشورها دارد. در این سال کشور نیوزلند با امتیاز 88.24 در رتبه اول و کشور چاد با امتیاز 32.60 در رتبه آخر قرار دارد. در سال 2015 رتبه ایران از بین 133 کشور برابر با 95 است. در این سال نروژ با امتیاز 88.36 در رتبه نخست و کشور جمهوری آفریقای مرکزی با امتیاز 31.42 در رتبه آخر یعنی 133 قرار دارد. سال 2016 ایران با امتیاز 59.45 در رتبه 93 جای می ­گیرد. در سال مذکور فنلاند با امتیاز 90.09 از 100 در رتبه نخست و جمهوری آفریقای مرکزی مشابه سال قبل با امتیاز 30.03 در رتبه آخر یعنی 133 جای گرفته است. روند طوری است که طی این سه سال رتبه ایران تغییرات چندان محسوسی نداشته و روال تقریباً ثابتی را طی کرده است و می­توان گفت وضعیت ایران در شاخص پیشرفت اجتماعی متوسط رو به پایین است.

جدول شماره 3: وضعیت کشور ایران بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی به تفکیک مؤلفه­ها (2016-2014)

جدول شماره 3، وضعیت کشور ایران را بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی و به تفکیک مولفه ­های شاخص مذکور، طی سال­ های 2014 تا 2016 نشان می ­دهد. همانطور اطلاعات جدول نشان می­ دهد مؤلفه­ های «تغذیه و مراقبت­ های پایه پزشکی»، «آب و بهداشت عمومی» و «دسترسی به دانش پایه ­ای» از بین تمام مولفه ­های شاخص پیشرفت اجتماعی با بازه امتیازی (96-90) وضعیت بهتری دارند و خیلی خوب ارزیابی می­ شوند. مولفه ­های «سرپناه» و «سلامتی و تندرستی» با بازه امتیازی (77-65) وضعیت نسبتاً خوبی دارند. مولفه ­های «امنیت فردی» و «آزادی فردی و حق انتخاب» نیز وضعیت متوسطی را دارند اما وضعیت مؤلفه ­های «دسترسی به اطلاعات و ارتباطات»، «کیفیت محیط زیست»، «مدارا و ادغام» و «دسترسی به آموزش پیشرفته» وضعیت بد و ضعیفی را در بین مؤلفه­ ها دارند. مؤلفه «حقوق فردی» که شامل سنجه ­های (حقوق سیاسی، آزادی بیان، آزادی گردهمایی و تجمعات، آزادی جنبش­ها و حقوق مالکیت خصوصی) است با امتیاز تقریباً 6 از 100 وضعیت بسیار بد و ضعیفی دارد. بررسی امتیازها نشان می ­دهد که طی 3 سال اخیر تغییرات چندان محسوسی در ارتباط با وضعیت مؤلفه ­ها پیش نیامده است. البته گفتنی است مؤلفه­ های «دسترسی به اطلاعات و ارتباطات»، «کیفیت محیط زیست» و تا حدودی «امنیت فردی» طی سال­ های مذکور رشد قابل توجهی داشته ­اند.

وضعیت و جایگاه کشور ایران در سال 2014 بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی در منطقه چندان مناسب نیست و از بین 12 کشور منطقه (امارات، کویت، ترکیه، عربستان، اردن، لبنان، آذربایجان، مصر، عراق، پاکستان و یمن) با امتیاز 56.65 در رتبه 9 قرار دارد. رتبه نخست در منطقه به کشور امارات با امتیاز 72.92 و رتبه آخر به یمن با امتیاز 40.23 اختصاص دارد.

وضعیت کشور ایران در سال 2015 بر حسب شاخص پیشرفت اجتماعی در منطقه جایگاه کشور ایران چندان مناسب نیست و از بین 13 کشور منطقه (امارات، کویت ترکیه، عربستان، اردن، لبنان، آذربایجان، مصر، عراق، پاکستان، یمن و افغانستان) ، با امتیاز 56.82 در رتبه 9 قرار دارد. رتبه نخست در منطقه به کشور امارات با امتیاز 72.79 و رتبه آخر به افغانستان با امتیاز 35.40 اختصاص دارد.

در سال 2016 هر چند وضعیت کشور ایران به طور نسبی در شاخص پیشرفت اجتماعی با امتیاز 59.45 نسبت به سال 2014 و 2015 بهبود پیدا کرده اما جایگاه چندان مطلوبی را در منطقه ندارد و از بین 13 کشور منطقه، همچنان در رتبه 9 قرار دارد. رتبه نخست در منطقه به کشور امارات با امتیاز 73.69 و رتبه آخر به افغانستان با امتیاز 35.89 اختصاص دارد.

4- جمع­ بندی

شاخص «پیشرفت اجتماعی» یکی از شاخص­ های توسعه است که در قالب نگاه اجتماعی به آن، و در نقد دیدگاه ­های رایج اقتصادی و توجه صرف به تولید سرانه ناخالص داخلی، هر ساله گزارشی از وضعیت اجتماعی کشورهای جهان ارائه می­ دهد. بررسی وضعیت توسعه اجتماعی کشور ایران با توجه به گزارش­ های ارائه شده بین سال های 2014 تا 2016 نشان می­ دهد که رتبه ایران در بین کشورهای جهان چندان مناسب نیست. این وضعیت در مقایسه با کشورهای منطقه هم صادق است. کشور ایران با بازه امتیازی (60-55) از 100 طی سال­ های مذکور وضعیت متوسطی را به لحاظ شاخص­ های توسعه اجتماعی داشته و در مقایسه با سایر کشورهای جهان و نیز در منطقه در سطح متوسط رو به پایین جای می­ گیرد. گفتنی است مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) در سال 1393 طرح پژوهشی، تحت عنوان «بررسی کیفیت زندگی مردم ایران بر اساس پرسشنامه سازمان بهداشت جهانی» را در سطح ملی و با نمونه 10160 نفر انجام داد، که در آن امتیاز شاخص کیفیت زندگی مشابه شاخص پیشرفت اجتماعی عدد 56.8 از 100 را نشان می­ دهد که قابل توجه است.

به طور کلی، این وضعیت بیانگر آن است کشور در حوزه اجتماعی توسعه ­یافته نیست و از معیارهای جهانی و در مقایسه با سایر کشورها عقب است. از این رو باید در سیاست­گذاری ­ها و برنامه­ ریزی ­ها و در قالب برنامه­ های توسعه در کنار جنبه اقتصادی، به جنبه ­های اجتماعی هم توجه جدی شود. گفتنی است که در کنار توجه به توسعه در سطوح کلان و ملی و نیز منطقه­ای، باید به «توسعه محلی»[22] که نزدیک­ترین سطح توسعه به مردم است و قرابت فراوانی با ابعاد و شاخص­ های اجتماعی و فرهنگی دارد، توجه خاص و ویژه­ای صورت گیرد.

منابع

یاگونبر، گری و همکاران(1387)، نظریه جامع توسعه اجتماعی، ترجمه مسعود آریایی­نیا، چاپ شده در توسعه اجتماعی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

Paiva, J. F. X. (1977, June). A conception of social development.  Social Service Review, pp. 327-336.

Singh, Surendra and Aspalter Christian (2008), Debating Social Development: Strategies for Social Development. Taiwan, Casa Verde Publishing.

Webb, Dave and Wills-Herrera, Eduardo (2012) Subjective Well-Being and Security, London, Springer.

[22] Community Development