موج دوم طرح«سنجش سرمایه اجتماعی مردم ایران» به همت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و شورای اجتماعی وزارت کشور و با همکاری مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) انجام شده است. جامعه‏ آماری این طرح، شامل تمامی شهروندان 18 سال به بالای ایرانی و با حجم نمونه‏ 14387 نفر در نظر رگفته شده است. مراکز استان‏ها، شهرهای درجه‏ی دوم و روستاهای محل مراجعه‏ پرسشگران برای مصاحبه و تکمیل پرسش‏نامه بوده است.
این طرح، به سنجش میزان سرمایه‏ اجتماعی ایرانیان در زمینه‏های مختلف پنداشت مردم از موفقیت مجموعه نظام در حل مشکلات، موفقیت نهادها و سازمان‏ها در اجرای وظایف‏شان، اعتماد نهادی – سازمانی، ویژگی‏های اخلاقی و هنجاری بین مردم پرداخته است.
گفت و گویی با دکتر غلامرضا غفاری دانشیار دانشگاه تهران در خصوص احیای دفتر طرح‏های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نیز اجرای طرح «سنجش سرمایه‏ی‏ اجتماعی» تشریح شده است.

هدف از احیای دفتر طرح‏های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چه بوده است؟ چه چشم‏اندازی را برای این دفتر متصور هستید؟
احیای دفتر طرح‏های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با هدف اجرای طرح‏های ملی و دستیابی به داده‏های فرهنگی و اجتماعی به منظور بهره برداری در امر سیاست‏گذاری در این عرصه، صورت گرفته است. تولید داده‏های فرهنگی و اجتماعی مضاف بر بهره‏برداری در عرصه‏ی سیاست گذاری به گسترش، ترویج و تولید دانش فرهنگی و هم‏چنین دانش اجتماعی کمک می‏کند. تجربه نشان داده است که داده‏های فرهنگی و اجتماعی دفتر طرح‏های ملی پیشین، دستمایه‏ بسیاری از محققان در مجامع علمی و تحقیقاتی در عرصه‏های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی بوده است و به تولید ادبیات در عرصه‏ مطالعات اجتماعی وفرهنگی کمک کرده است.
اهتمام جدی رئیس محترم پژوهشگاه در احیای دفتر طرح‏های ملی، مبتنی بر اجرای پیمایش‏هایی است که بتواند داده‏های لازم برای فعالیت‏های سیاستی و فعالیت‏های علمی جدید در این عرصه را رقم بزند.
چشم اندازی که می‏توان بنا به وظایف و ظرفیت‏های دفتر طرح های ملی و هم‏چنین همکاری دستگاه‏های مرتبط برای آن تعریف کرد ناظر بر تولید بیشتر داده‏ای ملی در حوزه‏های اجتماعی و فرهنگی به منظور بهره برداری در عرصه های علمی و سیاستی کشور است.
اجرای چه طرح‏هایی در دستور کار این دفتر قرار دارد؟
این دفتر در آغاز فعالیت، اجرای طرح‏های «سرمایه‏ی اجتماعی» و «ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان» را در دستور کار خود قرارداد. در نیمه‏ دوم سال 1393، اجرای طرح سرمایه‏ اجتماعی با همکاری پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و وزارت کشور آغاز شد. هم‏اکنون اجرای این طرح به پایان رسیده، گزارش های آن استخراج شده و در اختیار سیاست گذاران کشور قرار گرفته است.
هم‏چنین نظر به اجرای موفق موج اول و دوم طرح «ارزش‏ها و نگرش های ایرانیان» در دوره پیشین، اجرای موج سوم آن نیز در دستور کار دفتر طرح های ملی قرار گرفت. از این رو، سازمان علمی آن تعریف شد، شورای سیاست گذاری و شورای علمی آن شکل گرفت و در نهایت در مرداد 1394، فرایند جمع آوری داده های آن آغاز شد.
در پاسخ به این پرسش که دفتر طرح‏های ملی چه برنامه هایی دردستور کار خود دارد باید گفت که رصد وضعیت فرهنگی و اجتماعی جامعه یکی از نکاتی است که همواره در این دفتر مطرح بوده است. طبیعی است که بخشی از این فرایند منوط به اجرای مجموعه ای از طرح‏ها در قالب طرح‏های ملی است تا با بهره گیری از داده‏های آن بتوان هم وضعیت فرهنگی- اجتماعی جامعه را رصد کرد، هم به روند و تغییرات فرهنگی و اجتماعی جامعه دست یافت. به عبارت دیگر، نوعی روندشناسی وضعیت فرهنگی – اجتماعی جامعه همواره به مثابه یکی از مهم ترین وظایف در دستور کار این دفتر، مطرح بوده است.
نظر به این که همکاری‏های بین بخشی از دیگر فعالیت‏های پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در دوره‏ اخیر است، تعامل و تعاطی وزارتخانه‏های مرتبط با مسائل فرهنگی کشور مانند وزارت کشور، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شورای اجتماعی کشور، شورای فرهنگ عمومی با پژوهشگاه می‏تواند در اجرای طرح‏های ملی، نقش بسیار ارزنده‏ای ایفا کند.
اطلاعات و داده‏های طرح‏های ملی به منظور سیاستگذاری و برنامه ریزی در اختیار چه دستگاه‏هایی قرار می‏گیرد؟ سطح توزیع اطلاعات آن شامل چه کسانی می‏شود؟
 داده‏هایی که در اجرای طرح‏های ملی استخراج و جمع‏آوری می‏شود در ابتدا به مؤلفه‏ها و بخش‏های مختلف طبقه‏بندی می‏شود و سپس در قالب زمان‏بندی مشخص در اختیار بخش‏های سیاستی و اجرایی کشور قرار می‏گیرد. طبیعی است که این داده‏ها بنابر اقتضای ملی بودنشان، در ابتدا در اختیار سیاست گذاران و سپس با فاصله زمانی در اختیار دستگاه‏های اجرایی و سیاستگذار و مجامع علمی کشور قرار می گیرد. علت این طبقه بندی و زمان بندی، فراهم آوردن زمینه بهره برداری کامل از آن است. شناسایی سریع کاستی‏ها و تنگناها در سیاستگذاری کلان فرهنگی و اجتماعی یکی از علل این طبقه‏بندی است.
سرمایه‏ اجتماعی چیست؟
سرمایه اجتماعی یکی از مفاهیم پرکاربرد به صورت عام در حوزه علوم اجتماعی و به صورت خاص در حوزه های جامعه‏شناسی، اقتصاد و علوم سیاسی است. سرمایه‏ اجتماعی امروزه تقریبا به یکی از مفاهیم بسیار مهم حوزه‏ علوم اجتماعی تبدیل شده است و این مهم صرفاً از این حیث نیست که به لحاظ مفهومی و نظری صاحبت نظران علوم اجتماعی از آن استفاده می‏کنند، بلکه از این حیث است که در حوزه سیاستی، سیاستگذاران اجتماعی، فرهنگی و توسعه نیز از این سازه، بهره می جویند.
اما سرمایه‏ اجتماعی چیست؟ سرمایه‏ی اجتماعی یک «دارایی» است، یک «داشته» است که می‏تواند در اختیار یک فرد یا یک گروه یا یک جامعه یا یک کشور قرار بگیرد. بنابراین، این درایی می‏تواند در سطوح مختلف مطرح شود. سرمایه‏ اجتماعی در مقایسه با دیگر سرمایه‏ها معنای متفاوتی می‏باشد. «سرمایه» در معنای مطلق آن عبارت است از یک دارایی که خود دارایی دیگری را تولید می‏کند، یعنی خود مولد سرمایه‏های دیگر است. سرمایه صورت‏های مختلفی دارد مانند سرمایه‏های طبیعی(منابع طبیعی)، فیزیگی(ساختمان، کارخانه) مالی، فرهنگی و اجتماعی، سرمایه‏ اجتماعی در بستر روابط و شبکه‏ی ارتباطی کنشگران اجتماعی یک کشور معنا می‏شود بوه همین دلیل است که می‏گویند مفهوم «رابطه» در بحث سرمایه اجتماعی مرکزیت دارد. هنگامی که کم و کیف روابط شبکه‏های اجتماعی و ارزش‏های اخلاقی در جامعه سخن می‏گوییم، در واقع از سرمایه‏ اجتماعی آن جامعه سخن می‏گوییم. سنجش سرمایه اجتماعی به معنای سنجش میزان و کم و کیف روابط و شبکه‏ی ارتباطی کنشگران در جامعه است.

اهداف مهم اجرای طرح سنجش سرمایه اجتماعی کدامند؟
اهمیت سنجش سرمایه‏ اجتماعی از یک سو ناشی از سنجش وضعیت جامعه از حیث روابط و شبکه‏های اجتماعی آن و هم‏چنین سنجش مؤلفه‏هایی مانند اعتماد، مشارکت اجتماعی، حمایت اجتماعی، پیوندها و روابط اجتماعی در سطوح و ابعاد مختلف آن است و از سوی دیگر ناشی از کارکردهای متعدد و گسترده‏ آن در عرصه‏های مختلف نظیر نظم اجتماعی، نظم سیاسی، کاهش آسیب‏های اجتماعی، رفع اختلافات اجتماعی، روان‏سازی اجتماعی، رفع اختلالات اجتماعی، روان‏سازی اجتماعی و در نهایت دست یافتن به جامعه‏ای پویان و بالنده است.
بنابراین، کار ویژه‏ سرمایه‏ اجتماعی را می‏توان به لحاظ سلبی ناظر بر کاهش آسیب‏های اجتماعی‏ و به لحاظ ایجابی ناظر بر نظم اجتماعی پویا دانست. از این دو منظر، ضرورت و اهمیت سنجش سرمایه‏ اجتماعی مشخص می‏شود. از این رو، سرمایه‏ اجتماعی گوهر و موهبتی است که به داشتن جامعه‏ی مطلبوب و پویا کمک می‏کند.

سرمایه‏ اجتماعی چه نقشی در تحقق نظم اجتماعی دارد؟
پیش از این، گفته شد که در مرکز بحث سرمایه‏ اجتماعی مفهوم «رابطه» قرار دارد. این نکته در خصوص نظم اجتماعی نیز صادق است. نقطه‏ مقابل نظم اجتماعی، اختلال اجتماعی است. معنا کردن اختلال، خود به نوعی با «رابطه» و «روابط اجتماعی» ارتباط پیدا می‏کند. وقتی می‏گوییم جامعه‏ای دارای نظم اجتماعی بالایی است به این معناست که در آن جامعه، نظام روابط از رابطه‏ شخصی گرفته تا رابطه‏ بین شخصی، از رابطه افراد با سازمان‏ها گرفته تا رابطه‏ سازمان‏ها با یکدیگر و هم‏چنین رابطه‏ای افراد با نظام، همه را پوشش می‏دهد. در تعریف نظم می‏گوییم: زمانی نظم در جامعه وجود دارد که رابطه‏ مناسب، مثبت و بهینه در بین آحاد افراد آن جامعه وجود داشته باشد.
باید توجه داشت که از یک‏سو، اعتماد به یکدیگر داشتن، یکدیگر را مشروع و مقبول دانستن از نشانه‏های نظم در جامعه است و از سوی دیگر، این نظم در گرو فعال‏بودن آحاد افراد جامعه است. جامعه‏ای دارای نظم اجتماعی پویاست که به صورت پیوسته و مداوم در آن نوعی هم‏افزایی جریان داشته باشد، افراد مکمل هم باشند و به طور پیوسته به اعتماد خود و دیگران بیفزایند. این هم افزایی خود و موجب فراهم شدن جامعه‏ای پویا می‏شود.
مشارکت نیز از دیگر شاخص‏‏های سرمایه‏ اجتماعی است. مشارکت خود موجب داشتن شهروندانی فعال، مسئول و متعهد می‏شود. ره آورد همه این‏ها، نظم اجتماعی پویاست.

کم و کیف روابط اجتماعی نقش کلیدی در ارتباط با سرمایه‏ی اجتماعی دارد، در این باره توضیح بیشتری دهید.
کلیدی‏ترین مؤلفه‏ سرمایه‏اجتماعی «رابطه» است؛ هم در معنی کمّی و هم درمعنای کیفی آن. در معنای کمّی، تعداد روابط و چگونگی و میزان تعملات افراد با یکدیگر مطرح است. این روابط از ارتباط چهره به چهره ی دو نفر در عرصه خانواده شروع می‏شود و عرصه خویشاوندان، همسایگان، دوستان و همکاران را در بر می‏گیرد، هم‏چنین ارتباط افراد با سازمان‏ها، ارتباط سازمان‏ها با یکدیگر و ارتباط ملت با دولت یا حاکمیت را نیز شامل می‏شود. باید توجه داشت که صرف کمیت روابط کارساز نیست، بلکه کیفیت آن بسیار حائز اهمیت است. این که این ارتباط با چه کسانی باشد، تأثیرگذاری افرادی که در این ارتباط قرار دارند به چه میزان باشد و از چه میزان نفوذ برخودار باشند همگی در مقوله‏ بعد کیفی رابطه قراردارد. به عبارت دیگر، هم تعداد ارتباط و هم میزان ارتباط مؤثر است. وجه کیفی در ایجاد وضعیت مطلوب و شبکه‏ ارتباطی مناسب، و در نهایت تولید سرمایه‏ اجتماعی تأثیر بسیاری دارد.

سرمایه‏ اجتماعی، چگونه تولید و دچار فرسایش می‏شود؟
سرمایه اجتماعی یک شبه تولید نمی‏شود، ولی بسیار شکننده است و یک ‏شبکه دچار فرسایش می‏شود. به دست آوردن این سرمایه نیازمند تلاشی جدی است. برای معنا کردن این موضوع باید به شاخص‏های بحث سرمایه‏ اجتماعی توجه داشت. «اعتماد» مهم‏ترین شاخص در مقوله‏ سرمایه‏ اجتماعی است. اعتماد به مثابه‏ شاخص اصلی سرمایه‏ اجتماعی در روابط شخصی و سازمانی به تدریج کسب می‏شود اما نیازمند حفظ و نگه‏داری است. تجربه نشان داده است، به میزانی که هر فرد بتواند تعاملات و ارتباطات اجتماعی خود را به لحاظ کمّی گسترش دهد و کیفیت آن را بهبود بخشد، او سرمایه‏ اجتماعی‏اش را ارتقا بخشیده و تقویت کرده است. بنابراین مؤلفه‏هایی مانند مشارکت، فعال بودن، مثبت اندیشیدن در خصوص جامعه و داشتن ذهنیت اندیشیدن در خصوص جامعه و داشتن ذهنیت مثبت به آن، همگی در تولید سرمایه‏ اجتماعی نقش تعیین کننده‏ای دارد. این ذهنیت به پنداشت، قضاوت و داوری افراد در خصوص جامعه بستگی دارد.

سرمایه‏ اجتماعی چه وضعیت و توزیعی در جامعه دارد؟
برای داشتن تصویری شفاف از توزیع سرمایه‏ اجتماعی در جامعه، نیازمند سنخ شناسی در خصوص سرمایه‏ اجتماعی هستیم. داده های سرمایه‏ اجتماعی نشان می‏دهد که در بخش‏های درون‏گروهی، دارای سرمایه‏ اجتماعی بیشتر هستیم و در بخش‏های بین گروهی دارای سرمایه‏ اجتماعی کمتر؛ و فراتر از بخش‏های درون گروهی وبین گروهی دارای سرمایه‏ اجتماعی بالایی نیستیم. به طور کلی، داده‏ها نشان می‏دهد که سرمایه‏ اجتماعی در جامعه‏ ایران در وضعیت متوسط و در برخی از بخش‏ها در وضعیت متوسط به پایین قرار دارد.
از این رو، جامعه‏ ایران برای حفظ سرمایه اجتماعی خود، نیازمند تلاش و فعالیتی است که می‏بایست در آن تمام دستگاه‏ها و مجموعه‏های خرد و کلان مشارکت و سهم داشته باشند. چرا که در تولید سرمایه‏ اجتماعی، تنها یک سازمان دخیل نیست بلکه همه‏ اجزای جامعه در تولید و حفظ آن نقش دارند.
در اجرای طرح سنجش سرمایه‏ اجتماعی مشخص شد که توزیع در شهرها و استان‏های مختلف کشور یکسان نبوده است. به این صورت که در کلان‏شهرها به دلیل مسائل خاص کلان‏شهرها، در قیاس با شهرهای کوچک‏تر از نسبت کمتری برخوردار بوده است.
 سرمایه اجتماعی در اشکال درون گروهی، بین گروهی (خاص گرایانه و عام گرایانه) از چه وضعیتی برخوردار بوده است.
همان طور که گفته شد، سرمایه‏ اجتماعی به استناد «رابطه» تعریف می‏شود و در ارزیابی آن، رابطه مرکزیت دارد. این رابطه دارای شعاع است. وقتی این رابطه با شعاع محدود تعریف می‏شود، سرمایه‏ اجتماعی برون گروهی مدنظر است. برای مثال ارتباط (با) و اعتماد (به) نزدیکان و خویشاوندن، درون گروهی و ارتباط با همکاران و همسایگان، بین گروهی یا برون گروهی است. ارتباط و اعتماد به دوستان و خویشاوندان بسیار بالاتر است از ارتباط و اعتماد به همکاران و همسایگان. اعتماد اجتماعی در اشکال خاص گرایانه، دارای شعاع محدود و در اشکال عام‏گرایانه، دارای شعاع وسیع‏تری است.

سرمایه‏ اجتماعی بر مبنای متغیر های اجتماعی و زمینه‏ای چون جنس، سن، قومیت، تحصیلات، تعلق طبقاتی، برخورداری مادی، درآمد، هزینه، محل سکونت و وضعیت اشتغال در کشور از چه توزیعی برخودار است؟
با توجه به تقسیم‏بندی سرمایه‏ اجتماعی در اشکال برون گروهی و درون گروهی، وضعیت توزیع متغیرهای گفته شده چنین است: سرمایه‏ اجتماعی برون گروهی افراد با تحصیلات بالاتر، بیشتر است تا سرمایه‏ اجتماعی درون گروهی آنان. سرمایه‏ اجتماعی درون گروهی زنان نسبت به مردان بالاتر است تا سرمایه‏ اجتماعی برون گروهی آنان. افراد میان سال دارای سرمایه‏ اجتماعی بین گروهی بیشتری هستند تا سنین پایین‏تر و بالاتر از میان سالی. سنین پایین‏تر و بالاتر از میان‏سالی، دارای سرمایه‏ اجتماعی درون گروهی بالاتری هستند. در موارد دیگر خیلی شاهد تفاوت معنادار نبوده‏ایم.

این طرح، سرمایه‏ اجتماعی را در سه سطح کلان، میانی و خرد بررسی می‏کند. سرمایه اجتماعی در سطوح خرد، میانی و کلان در کل کشور و استان‏ها چه توزیعی دارد؟
با توجه به دسته‏بندی که از سرمایه‏ی اجتماعی به درون گروهی و برون گروهی بیان شد، سرمایه‏ اجتماعی در سطح خرد، میزان بیشتری دارد، در سطح میانی (ناظر بر کارایی و اعتماد سازمانی) میزان کمتری و در سطح کلان (ناظر بر پنداشت افراد جامعه در خصوص کل جامعه، مثل عدالت، نابرابری و ..) سطح نازلتری دارد.  


منبع: نمایه پژوهش/ پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات/
نشر مطالب با ذکر نام ایسپا بلامانع است.
ایسپا مسئولیت مطالب از سایر منابع را عهده دار نمی باشد.