نام نویسنده: معصوم آقازاده

سمت: سرپرست معاونت ارتباطات و اطلاع رسانی و مدیر گروه مطالعات اجتماعی و اقتصادی ایسپا

امروزه با ظهور چشمگیر تکنولوژی های نوین ارتباطی و بویژه نفوذ فزاینده اینترنت در جوامع، استقبال قابل ملاحظه ای از طرف پژوهشگران علوم اجتماعی، فعالان حرفه های روابط عمومی، تبلیغات، امور بازرگانی و به ویژه از سوی مجریان تبلیغات سیاسی در رقابت های انتخابات ملّی و محلّی، نسبت به نظرسنجی اینترنتی یا الکترونیکی دیده می شود. به طور کلی، هر روش و متدِ علمی تولید داده و اطلاعات، اقتضائات و چارچوب خاص خود را دارد که عدول از آن اصول و اسلوب علمی، داده و اطلاعات تولید شده را نامعتبر و مخدوش می‌سازد. این روزها به علّت انتخابات یازدهمین دوره ریاست جمهوری که پیش روی ماست بازار نظرسنجی‌های انتخاباتی بویژه نظرسنجی‌های اینترنتی بسیار گرم است. با مراجعه به برخی از سایت‌های خبری ـ تحلیلی، حتماً با این نظرسنجی‌ها مواجه شدیم و شاید خود ما نیز چندین بار شرکت کرده‌ایم که این مشارکت ما نیز تصادفی نبود بلکه دلبخواهی بود و از طرف کسی به عنوان پاسخگو انتخاب نشدیم! با امعان نظر در برخی از نتایج این نوع نظرسنجی‌ها، داده‌های متناقض، سوگیرانه همراه با ابهام و شبهه مشاهده می‌شود که برخی از کاربران و خوانندگان، ممکن است در قضاوت امور و پیش‌بینی‌های خود[شاید پیشگویی بهتر باشد] هر آنچه کاذب باشد را صادق تلقی نمایند. از رهگذر مطالب ذیل، بهتر می‌توان به سراب یا واقعی بودن داده‌های تولید شده در دنیای سایبری پی برد.

   برخی از صاحبنظران حوزه افکارسنجی و تحلیلگران سیاسی می‌دانند که "در انتخابات سال ۲۰۰۸ آمریکا، شخصی به نام Valdis Krebs تمایل مردم به خرید کتاب را در سایت Amazon تحلیل کرد. او دریافت مردمی که از اوباما حمایت می‌کردند کتاب‌هایی را می‌خریدند که در حمایت از اوباما نوشته شده بود و آن‌هایی که مخالف اوباما بودند کتاب‌هایی را می‌خریدند که بر ضد اوباما نوشته شده بودند. در واقع مردم برای به‌دست آوردن اطلاعات کتاب نمی‌خریدند. بلکه برای تأیید اطلاعاتی که داشتند کتاب می‌خریدند!"
این همان خطایی است که در تحقیقات اجتماعی به سوگیری یا Bias مصطلح است که به زعم برخی محققان "خطای شناختی یا ادراکی" نیز گفته می‌شود یعنی خطایی که انسان را از شناخت واقعیت دور کرده و برداشت انسان را متمایل به اعتقادات و تصورات قالبی (Stereotype) می‌کند. نتایج برخی از تحقیقات نیز نشان داده است که انسان ها مایل هستند نظرهای موافق خودشان را بشنوند تا اینکه عقایدشان نقض شود و یا در محیط‌هایی پا می‌گذارند که فضای آن محیط‌ها با فضای فکری آنها در تضاد نباشد.
   نتایج منتشر شده نیز در برخی سایت‌های اینترنتی پیرامون " انتخابات یازدهمین دوره ریاست جمهوری" ممکن است خیلی از کاربران اینترنتی را با خطای شناختی مواجه سازد. البته بسیاری از کاربران اینترنتی که بویژه بحث انتخابات را پیگیری می‌کنند با تناقضات و ابهامات پیش رو مواجه می‌شوند. علمی و غیرعلمی بودن نتایج از نظر آنها نیز قابل تأمل است. در چند روز اخیر، نتایج نظرسنجی‌های اینترنتی انتخاباتی در سایت‌هایی مثل اخبار انتخابات 92، انتخاب، ایسنا، قطره، انعکاس، آرنا و ... منتشر شده است و داده‌های متناقض زیادی به چشم خورد که در برخی از این سایت‌ها یک جریان سیاسی پیشرو بود  و در برخی از سایت‌ها نیز یک جریان سیاسی دیگر. جالب توجه است که در برخی از این سایت‌ها نیز نتایج متناقض در نظرسنجی یک سایت مشاهده شده است. به عنوان مثال، نظرسنجی سایت ایسنا در خصوص مناظره‌های انتخاباتی(مناظره اول)، نشان داد که بالای 90 درصد کاربران با مناظره گروهی مخالف بودند در حالیکه در یک نظرسنجی معتبر که به صورت حضوری انجام شده است حدود 50 درصد مخالف مناظره گروهی بودند و حدود 37 درصد آنها با مناظره گروهی موافق بودند. بنابراین نمی‌توان به نتایج نظرسنجی‌های اینترنتی اتکاء کرد چرا که توقعات غیرمنطقی و شبهات زیادی را در فضای انتخاباتی کشور و در بین افکار عمومی به همراه دارد. چون "تحقیقات نشان می‌دهد که اگر یک کاندیدا بتواند به جامعه القاء کند که او رأی خواهد آورد و در انتخابات پیروز خواهد شد، مردم حتی اگر به طور کامل با او موافق نباشند، برای این که در گروه برنده قرار گیرند به احتمال زیاد به او رأی خواهند داد." این همان چیزی است که به اثر ارابه موسیقی (Bandwagon effect) معروف است. تا چند دهه‌ی پیش در ماراتن‌های تبلیغاتی از این استراتژی بسیار استفاده می‌شد فردی که پیروز نشان داده شود در واقعیت هم ممکن است پیروز شود و برعکس آن نیز متصور است. فرد بازنده در اذهان موافقان او، ممکن است بازندگی او را به آنها القاء کند و در هنگام رأی دادن به او منصرف شوند.
     شناخت علمی در حوزه افکارسنجی به ما نشان می‌دهد که معرف بودن نمونه، کافی بودن حجم نمونه نسبت به جمعیت آماری، قابل دسترس بودن افراد نمونه و ...  که از اصول مهم یک نظرسنجی علمی است از محدودیت‌‌های نظرسنجی‌های‌ اینترنتی محسوب می‌شود و بر همین اساس است که نتایج نیز قابل اتکا نیست. با وجود این، در پایان چند نکته قابل توجه است:
-    نظرسنجی‌های‌ اینترنتی پیرامون انتخابات ریاست جمهوری، زمانی می‌توانستند معتبر و نامخدوش باشند که تمام شرکت‌کنندگان در انتخابات که قریب 50 میلیون نفر واجد رأی هستند به اینترنت دسترسی داشته و امکان شرکت در نظرسنجی را داشته باشند.
-    نظرسنجی‌های‌ اینترنتی با محدودیت‌هایی که دارند از جمله معرف نبودن، امکان رأی‌دهی مکرر یک نفر، عدم انتخاب نشدن کاربر، احتمال دستکاری نتایج نظرسنجی‌های‌ اینترنتی توسط مدیر سایت و ... در خصوص نظرسنجی‌های‌ انتخاباتی، فقط می‌توانند نقش یک ابزار تبلیغاتی یا همان "اثر ارابه موسیقی" را ایفا کنند.
-    کاندیداهای انتخابات یازدهمین دوره ریاست جمهوری و حامیان آنها نسبت به این امر واقف هستند که در نهایت، این آراء مردم است که نتیجه انتخابات را مشخص خواهد کرد نه برآوردهای غیرعلمی ناشی از نظرسنجی‌های‌ اینترنتی که عده‌ای خوشبینانه به نتایج آن نگاه می‌کنند.