ترجمه: عباس فخاری زواره

شاخص سیاره شادمان (Happy Planet Index) که با عبارت مخفف HPI شناخته می‌شود، یک شاخص اندازه‌گیری برای محاسبه رضایت و رفاه انسانی است. این شاخص درصدد است میزان خوشحالی شهروندان را محاسبه و بررسی کند که رفاه انسانی چقدر با مصرف منابع زمین در طولانی مدت ارتباط دارد. این شاخص نشان‌دهنده تلاقی و ارتباط مسائل اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی است و سعی دارد نشان دهد رفاه و خوشبختی انسان‌ها صرفاً محدود به شاخص‌های اقتصادی صرف مانند سرانه تولید ناخالص داخلی و مانند آن نیست. چرا که آمارهای بین‌المللی نشان می‌دهد که عوامل متعددی خارج از حوزه‌های اقتصادی در بالا بردن رفاه و رضایت از زندگی در شهروندان اثرگذار هستند. در همین راستا، شاخص سیاره شادمان درنظر دارد تا متغیرهای اقتصادی را با مسائل محیط‌زیست و اجتماعی تلفیق کند و از این طریق، سیمای دقیق‌تری از رفاه انسانی ارائه دهد.

شاخص سیاره شادمان، از سه مولفه درست شده است؛

1- امید زندگی در بدو تولد[1]

امید زندگی در بدو تولد معرف تعداد سال‌هایی است که انتظار می‌رود یک نوزاد به‌دنیا آمده، به شرط ثابت ماندن شرایط جاری مرگ‌و‌میر، زنده بماند و عمر کند. این شاخص، یکی از شاخص‌های کلیدی در حوزه سلامت است. داده‌های این متغیر از نهاد «برنامه توسعه ملل متحد» (UNDP) گرفته می‌شود.

2- به‌زیستن[2]

این مولفه با استفاده از پرسش‌نامه‌های خودانگاره در مورد حالات روحی و رضایت از زندگی شخصی اندازه‌گیری می‌شود. در گزارش سیاره شادمان، گفته شده است که داده‌های این مقیاس از نظرسنجی‌های موسسه گالوپ در حوزه سنجش رضایت از زندگی گرفته می‌شود. موسسه گالوپ هرساله برای سنجش میزان رضایت از زندگی مردم جهان، با استفاده از روش «نردبان زندگی»[3]، رضایت از زندگی را در میان شهروندان کشورهای مختلف جهان محاسبه می‌کند. شایان ذکر است که این مقیاس هم در شاخص سیاره شادمان و هم در شاخص جهانی شادکامی[4] مورد استفاده قرار گرفته است.

3- شاخص ردپای اکولوژیکی[5]

شاخص ردپای اکولوژیکی، میزان زمین و منابعی را که یک فرد، جامعه یا کشور برای رفع نیازهای خود و همچنین جذب زباله‌های (پسماندها)[6] خود استفاده می‌کند، اندازه می‌گیرد. این شاخص به ما نشان می‌دهد که تاثیر ما بر روی زمین چقدر بوده است. به عبارت دیگر، افراد یک جامعه در منطقه‌ای که زندگی می‌کنند، خواه ناخواه، مستقیم و غیرمستقیم با منابع زمینی ساکن در آن، تعامل دارند بدین شکل که برای رفع نیازهای خود از منابع زمینی استفاده می‌کنند و در مقابل پسماندها و زباله‌های خود را بدان بر می‌گردانند. زمین برای اینکه دوباره بتواند منابع درون خود را تجدید کند و به چرخه بازدهی برساند، نیاز به زمان دارد. حال در این صورت، چنانچه میزان تغییر و بهره‌برداری ما از منابع محیطی بیش از توان زمین باشد (منظور بیشتر از زمانی باشد که بتواند خود را مجددا احیا کند)، در این صورت تعادل برهم می‌خورد و کمبود اکولوژیکی رخ می‌دهد اما اگر شاخص ردپای اکولوژیکی کوچک تر از توانایی زمین برای بازسازی خودش باشد، به معنای این است که رابطه متعادل و پایدار شکل گرفته است.

وضعیت ایران در شاخص سیاره شادمان

شاخص سیاره شادمان

از سال 2007 تا سال 2019 که داده‌های مربوط به هر کشور در شاخص سیاره شادمان منتشر شده است، شاخص ایران در این سال‌ها نوسانات متعددی داشته است. از سال 2008 نمره این شاخص در ایران روند کاهشی خود را آغاز می‌کند به طوریکه در سال 2010، با 2.2 کاهش نسبت به سال 2008، به 40.6 می‌رسد. در سال 2011، نمره شاخص ایران اندکی افزایش می‌یابد ولی مجددا با کاهش 1.5 واحد در سال 2012، به 39.8 می‌رسد. در سال 2013، با 3.5 واحد افزایش در شاخص سیاره شادمان، نمره ایران به 43.3 می‌رسد ولی دوباره در سال بعد با کاهش 3.1 واحد روبه‌رو شده و به عدد 40.2 در سال 2014 می‌رسد. بعد از آن تا سال 2017 با کمی نوسان، ادامه می‌یابد و در سال 2018 با 2.5 واحد کاهش، به نمره 38.8 می‌رسد که یکی از کمترین نمرات شاخص ایران در طول این سال‌ها است. با این حال، در سال 2019، با افزایش 4.8 واحد در شاخص مذکور، ایران به بالاترین نمره خود تا به اکنون در این شاخص دست یافته است.

به‌صورت کلی، می‌توان گفت که ایران در طول 13 سال (از سال 2007 تا 2019)، در شاخص سیاره شادمان، تنها 0.6 واحد رشد داشته است به‌طوریکه از سال 2007 نمره ایران در این شاخص 43 بوده و در سال 2019 به 43.6 رسیده است. پایین‌ترین میزان در این شاخص، 38.8 در سال 2018 و بالاترین آن، 43.6 در سال 2019 است.

 همانطور که گفته‌شد، شاخص سیاره شادمان، دارای 3 مولفه است. با توجه به این‌که هر سه، از اهمیت قابل توجهی برخوردارند، به ارائه وضعیت ایران در این سه مورد پرداخته می‌شود.

مولفه امید زندگی در بدو تولد

امید زندگی در بدو تولد معرف تعداد سال‌هایی است که انتظار می‌رود یک نوزاد به‌دنیا آمده، به شرط ثابت ماندن شرایط جاری مرگ‌و‌میر، زنده بماند و عمر کند. وضعیت ایران در این مولفه، خوب بوده و هر سال سیر صعودی داشته است بدین‌صورت که از سال 2006 (72.3) در طول 14 سال با 4.4 واحد افزایش به 76.7  سال در 2019 رسیده است.

مولفه به‌زیستن

به‌زیستن، رضایت از زندگی است که پاسخگویان در مورد حالت روحی و روانی خود و از زاویه نگاه خود، به ارزیابی از زندگی‌شان می‌پردازند. همانطور که در شرح این مولفه اشاره شده، داده‌های این متغیر، از نظرسنجی‌های سالانه گالوپ استفاده شده است. موسسه نظرسنجی گالوپ هرساله برای ارزیابی شهروندان جهان از میزان رضایتشان از زندگی، اقدام به بررسی این موضوع می‌کند.

طبق یافته‌ها، از سال 2007 تا 2012، سیر رضایت از زندگی در ایران، کاهشی بوده است به‌طوریکه از ابتدای سال 2007، نمره رضایت ایران 5.34 واحد بوده است و درطی این سال‌ها در یک روند آرام کاهشی، با 0.73 واحد کاهش به 4.61 در سال 2012 می‌رسد. اما مجددا در سال 2013 با افزایش 0.53 واحد به نمره 5.14 رسیده و دوباره با یک افت 0.46 واحدی به نمره 4.68 نزول می‌کند. از سال 2014 تا 2017، ایران نوسانات متعدد اما آرامی را طی می‌کند با این حال نمره رضایت از زندگی ایرانیان در سال 2018 با 0.44 واحد کاهش به عدد 4.28 می‌رسد اما مجددا در سال 2019 با 0.73 واحد افزایش، 5.01 می‌رسد.

مشاهده روند کلی ایران در این مولفه نشان می‌دهد که در طی این 13 سال، نمره رضایت از زندگی ایرانیان، کاهش داشته است به‌طوری‌که در سال 2007 نمره این شاخص 5.34 بوده و در سال 2019 با 0.33 واحد کاهش، به عدد 5.01 رسیده است.

مولفه ردپای اکولوژیکی

شاخص ردپای اکولوژیکی، میزان زمین و منابعی را که یک فرد، جامعه یا کشور برای رفع نیازهای خود و همچنین جذب زباله‌های (پسماندها)  خود استفاده می‌کند، اندازه می‌گیرد. این متغیر نشان می‌دهد که وضعیت انسان‌ها با محیط زندگی‌شان چقدر در تعادل و هماهنگی است. همانطور که در نمودار زیر مشاهده می‌شود، ردپای اکولوژیکی ایران در طی 14 سال، نوسانات شدیدی داشته است. بیشترین افزایش در این شاخص، 3.37 هکتار در یک نفر (سال 2010) است و کمترین آن، 3.09 هکتار در یک نفر (سال 2006) است. با توجه به اینکه هرچقدر میزان این مولفه کمتر باشد، نشان دهنده بهبود تعامل انسان و محیط است، از سال 2017 روند این شاخص کاهش داشته است به‌طوری‌که از 3.27 هکتار در فرد در سال 2017 به عدد 3.12 هکتار در فرد در سال 2.19 رسیده است.

وضعیت ایران در میان کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا

برای فهم بهتر از وضعیت و جایگاه ایران در این شاخص، لازم است تا ایران را در گروه خودش (منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا) و کشورهای همسایه‌اش مورد مقایسه قرار دهیم.

براساس یافته‌های مندرج در جدول و نمودار زیر، ایران از کشورهای ترکیه، ترکمنستان و افغانستان بالاتر است. دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان به‌ترتیب با نمرات 54.7 و 48.0 در مراتب اول و دوم قرار گرفته‌اند. همچنین عراق (45.3) و پاکستان (45.1)  نیز بالاتر از ایران قرار دارند با این حال فاصله کمتری میان این دو و ایران وجود دارد (به‌ترتیب 1.7 و 1.5 واحد).

در گروه کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، از میان 15 کشوری که داده‌های آن‌ها در این گزارش موجود است، ایران در سال 2019 با نمره 43.6 در این شاخص، رتبه هشتم را دارد. کشورهای مراکش، الجزایر، عراق، یمن، تونس و اردن به‌ترتیب رتبه‌های نخست را در این شاخص و در این گروه کسب کرده‌اند. ایران در این گروه، بالاتر از کشورهای مصر، لیبی، عربستان، امارات، بحرین، کویت و قطر قرار گرفته است. دو کشور تونس (43.9) و اردن (43.9) نیز با فاصله کمی بالاتر از ایران قرار گرفته‌اند.