مترجم: عباس فخاری زواره

 مقدمه

شادکامی و رضایت ذهنی در دهه‌های اخیر، به مفهومی مهم و اساسی در بین سیاست‌گذاران، اقتصاددانان و مدیران اجرایی کشور تبدیل شده است. این مفهوم دربردارنده ارزیابی شهروندان یک کشور یا یک جامعه خاص، از وضعیت عمومی زندگی است. در واقع آگاهی از فهم و آنچه که در ارزیابی‌های درونی افراد نسبت به وضعیت زندگی‌شان وجود دارد، تحت عنوان شادکامی تعریف می‌شود.

در اینکه یک مفهوم بتواند توجه طیف گسترده‌ای از سیاست‌مداران و مدیران اجرایی در سطح جهان را به خود جلب کند، نیاز به یک بستر زمانی دارد بدین شکل که مفهوم مورد نظر بتواند توسط «دیگرانی» که نقش تاثیرگذار بر جریان جامعه‌شان دارند مطرح شود و در طی زمان گفت‌و‌گویی میان اعضای جامعه در رابطه با مفهوم مورد نظر شکل گیرد و از دل این گفت‌وگو، یک تعریف و یک نگاه مشخص در رابطه با موضوع مورد نظر و مسائل پیرامون مرتبط با آن شکل گیرد.  مفهوم شادکامی نیز در این روند ابتدا از یک جریان فکری نشات گرفته بود که ریشه آن در تلاش برای سنجش و ارزیابی رفاه و آسایش مادی افراد یک جامعه بوده است. به عبارتی، دانشمندان تلاش می‌کردند تا با اتخاذ رویکردهای کمی، رفاه و آسایش را به زبان اعداد و ارقام در بیاورند تا بدین گونه، تفسیر دقیق‌تری از وضعیت رفاهی مردم یک جامعه بدست آورند. در ادامه، جریان‌های اندیشه و تفکر بدین سمت رفتند که رفاه ذهنی و ارزیابی‌های درونی از وضعیت عمومی زندگی قابلیت این را دارد که به زبان کمی درآید. این تغییر مسیر نظری، از یک جریان فکری حاصل گشت که شاخص‌های کمی مانند تولید ناخالص داخلی و ارزیابی‌های مالی صرف، نمی‌تواند گویای وضعیت رفاه شهروندان باشد به همین علت اندیشمندان درصدد برآمدند تا از شاخص‌های مناسب‌تری برای این منظور استفاده کنند. از بررسی‌های صورت‌گرفته در منابع نظری، می‌توان گفت که نقطه آغاز این تفکر توسط ریچارد استرلین رقم زده شد. استرلین در سال 2004 در مقاله‌ای با عنوان «اقتصاد شادکامی»، با استفاده از شاخص‌های رفاه ذهنی ادعا کرد که در دهه 1970 با وجود افزایش سرانه درآمد در آمریکا، سطح رفاه ذهنی در بین مردم این کشور سیر نزولی پیدا کرده است. از این زمان به بعد، دو جریان عمده برای محاسبه رفاه ذهنی شکل گرفت؛ یک جریان که سابقه مدت‌داری در این حوزه داشت، با کمی سازی مفهوم رفاه اقتصادی، اقدام به تولید وساخت شاخص‌هایی کرد که براساس آن رفاه ذهنی شهروندان را محاسبه می‌کرد. از جمله مهم‌ترین شاخص آن، سطح درآمد افراد است. اما جریان دیگر با اتخاذ رویکرد روان‌شناسانه به مفهوم رضایت و رفاه ذهنی، شاخص‌هایی ابداع کرد که متناسب با رویکرد نظری‌اش، می‌تواند سطح رفاه ذهنی شهروندان را محاسبه نماید. رفته رفته در گذر زمان، توجه اقتصاددانان، سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان اجتماعی به رویکرد اخیر جلب شد به‌طوری‌که برخی از موسسات و نهادهای بین‌المللی در سال‌های اخیر تلاش کردند تا نگاه ویژه‌ای به شاخص‌های رفاه ذهنی بیندازند که از جمله آن می‌توان به تلاش‌های سازمان ملل در قالب گزارش جهانی شادکامی اشاره کرد.

در گزارش پیش‌رو، تلاش شده است تا به معرفی شاخص جهانی شادکامی پرداخته شود و نحوه اندازه‌گیری آن و متغیرهای به‌کارگرفته شده در این شاخص مورد بررسی دقیق‌تر قرار گیرد.

شاخص شادکامی

شاخص جهانی شادکامی، از یک مقیاس واحد درست شده است. این مقیاس که «نردبان کانتریل» نام دارد، در یک طیف 10 درجه‌ای، از پاسخگو می‌خواهد که وضعیت عمومی زندگی‌اش را از عدد 0 تا 10 انتخاب کند. در واقع انتخاب یک عدد در بین این طیف ده درجه‌ای، به منزله نوعی ارزیابی از وضعیت زندگی است که میانگین پاسخ پاسخگویان در یک کشور، تشکیل‌دهنده شاخص شادکامی خواهد شد. پژوهشگران این گزارش، داده‌های مربوط به این مقیاس را از نظرسنجی موسسه گالوپ جمع‌آوری می‌کنند. موسسه گالوپ، سالانه از یک نمونه‌ی حدوداً 100 هزار نفری از 150 کشور جهان، از مقیاس نردبان کانتریل برای ارزیابی وضعیت زندگی پاسخگویان استفاده می‌کند. صورت سوال به شرح زیر است:

Please imagine a ladder, with steps numbered from 0 at the bottom to 10 at the top. The top of the ladder represents the best possible life for you and the bottom of the ladder represents the worst possible life for you. On which step of the ladder would you say you personally feel you stand at this time?

«لطفا یک نردبان را در ذهنتان تصور کنید که پایین‌ترین پله آن، نمره 0 و بالاترین پله آن نمره 10 است. بالاترین پله (نمره 10)، نشان‌دهنده بهترین وضعیت زندگی است و پایین‌ترین پله نشان‌دهنده بدترین وضعیت زندگی است. شما در حال حاضر احساس می‌کنید در کدام پله از این نردبان قرار دارید؟»

پیرامون این شاخص نکات مهمی وجود دارد که محققان می‌بایست نسبت به آن آگاهی یابند:

1- پژوهشگران این موسسه، گزارش شاخص شادکامی برای هر کشور را از میانگین پاسخ پاسخگویان هر کشور به این سوال بدست می‌آورند.

2- آنچه در این گزارش تحت عنوان نمره شادکامی برای هر کشور منتشر شده است، برگرفته از میانگین نمره شادکامی برای سه دوره گذشته است. به‌عبارت دیگر، نمره شاخص شادکامی یک کشور که در گزارش سال 2023 آورده شده است، میانگین نمره این شاخص برای سه دوره 2020، 2021 و 2022 است. همچنین چنانچه گزارش شادکامی برای سال 2024 در آینده منتشر شود، طبیعتا برگرفته از میانگین نمره‌های شاخص شادکامی از سه دوره 2021، 2022 و 2023 خواهد بود.

3- در این گزارش تاکید شده است که برای رعایت مبحث وزن‌دهی به داده‌ها، از الگوی وزن‌دهی موسسه گالوپ پیروی شده است.

در این گزارش، علاوه بر مقیاس اصلی شادکامی، به متغیرهای تاثیرگذار بر شادکامی نیز پرداخته شده است. طی تحقیقات صورت‌گرفته از سوی محققان، 6 متغیر زیر، بیشترین میزان تاثیرگذاری را بر مقیاس شادکامی داشته‌اند:

1- سرانه تولید ناخالص داخلی

برای مطرح کردن بحث سرانه تولید ناخالص داخلی، لازم است  ابتدا از مفهوم تولید ناخالص داخلی تعریفی به عمل آوریم. تولید ناخالص داخلی، برابر ارزش بازاری کلیه کالاها و خدمات تولید شده در طول یک بازه زمانی مشخص (به‌طور مثال یک‌سال) در مرزهای جغرافیایی یک کشور است. این رقم برابر با مجموع میزان مصرف، مخارج دولت، سرمایه‌گذاری و تفاوت صادرات و واردات است. این شاخص، سنجه‌ای برای نشان دادن فعالیت‌های اقتصادی در کشور است و به شکلی قدرت اقتصادی و وضعیت رفاهی یک کشور را نشان می‌دهد. البته در اینکه میزان بازنمایی رفاه در یک کشور با استفاده از این شاخص، چقدر امکان‌پذیر است، میان محققان و پژوهشگران این حوزه اختلاف نظر وجود دارد. با این حال از بررسی گروه تحقیقاتی سازمان ملل در گزارش جهانی شادکامی می‌توان دریافت که این متغیر به اندازه‌ای مشخص در میزان شادکامی جوامع نقش ایفا می‌کند.

تولید ناخالص داخلی سرانه، از تقسیم تولید ناخالص داخلی بر جمعیت آن کشور به‌دست می‌آید. تولید ناخالص داخلی سرانه می‌تواند بازده اقتصاد یک کشور را اندازه‌گیری کند. دولت‌ها می‌توانند از تولید ناخالص داخلی سرانه برای درک چگونگی رشد اقتصاد با جمعیت خود استفاده کنند. تجزیه و تحلیل تولید ناخالص داخلی سرانه در سطح ملی می‌تواند بینشی در مورد تاثیر جمعیت داخلی یک کشور ارائه دهد. به‌طور کلی بررسی سهم هر متغیر برای درک چگونگی رشد یا انقباض یک اقتصاد از نظر جمعیت آن مهم است. چندین رابطه عددی می‌تواند وجود داشته باشد که بر تولید ناخالص دالخی سرانه تاثیر می‌گذارد. اگر تولید ناخالص داخلی سرانه با سطح جمعیت پایدار در حال رشد باشد، به‌طور بالقوه می‌تواند نتیجه پیشرفت‌های تکنولوژیکی باشد که با همان سطح جمعیت بیشتر تولید می‌کنند. برخی از کشورها ممکن است سرانه تولید ناخالص داخلی سرانه بالای داشته باشند اما جمعیت کمی داشته باشند که که معمولاً به این معنی است که آن‌ها یک اقتصاد خودکفا را براساس فراوانی منابع ویژه ایجاد کرده‌اند.

تولید ناخالص داخلی سرانه براساس برابری قدرت خرید (PPP)، که در محاسبه آن، قدرت خرید واقعی یک پول، فرضاً نسبت به دلار آمریکا مورد استفاده قرار می‌گیرد نسبت به تولید ناخالص داخلی سرانه کشور که به یک پول واحد از طریق نرخ‌های ارز محاسبه می‌گردد برتری دارد. این شاخص متوسط رفاه کشورها را براساس قدرت خرید واقعی پول ملی آنها ارائه می‌کند. لذا معیار مناسب‌تری برای ارزیابی متوسط رفاه یک کشور نیز محسوب می‌شود.

در این گزارش، سازمان ملل، از داده‌ی سرانه تولید ناخالص داخلی برحسب برابری قدرت خرید (مبتنی بر دلار ثابت سال 2017)، منتشر شده از بانک جهانی استفاده کرده است. در این گزارش، از میان انواع GDP ها، این نوع از تولید ناخالص داخلی مورد تایید قرار گرفته است. علت آن است که این شاخص نسبت به دیگر شاخص‌های دسته خود، سیمای به نسبت دقیق‌تر و بهتری را در مورد یک کشور در مقایشه با دیگر کشورها ارائه می‌دهد.

2- حمایت اجتماعی

این متغیر شامل 1 گویه است و موسسه نظرسنجی گالوپ در نظرسنجی‌های خود از آن استفاده می‌کند. جامعه آماری گالوپ، افراد 15 سال به بالا است و عموم مردم را در بر می‌گیرد. در بررسی‌های به عمل آمده از ماهیت این متغیر، روش دریافت اطلاعات به‌صورت پیمایش‌های تلفنی و حضوری است. صورت سوال به این شرح است:

If you were in trouble, do you have relatives or friends you can count on to help you whenever you need them, or not?

«اگر در وضعیت دشواری و سختی باشید، دوستان و بستگانی دارند که در هر زمان که به آن‌ها نیاز دارید، به شما کمک کنند یا خیر؟»

لازم به ذکر است که این گویه دارای 2 طبقه جواب است: 1- بله            2- خیر

3- بخشیدن

این متغیر شامل 1 گویه است و موسسه نظرسنجی گالوپ در نظرسنجی‌های خود از آن استفاده می‌کند. جامعه آماری گالوپ، افراد 15 سال به بالا است و عموم مردم را در بر می‌گیرد. صورت سوال به شرح زیر است:

Have you donated money to a charity in the past month?

«آیا در یک ماه گذشته به خیریه‌ها و نیازمندان، کمک مالی کرده‌اید؟»

این گویه دارای دو طبقه جواب است: 1- بله           2- خیر

4- ادراک فساد

این متغیر شامل 2 گویه است و موسسه نظرسنجی گالوپ در نظرسنجی‌های خود از آن استفاده می‌کند. جامعه آماری گالوپ، افراد 15 سال به بالا است و عموم مردم را در بر می‌گیرد. صورت سوال به شرح زیر است:

- Is Corruption widespread throughout the government or not?

- Is Corruption widespread within businesses or not?

- «آیا در کل حکومت فساد گسترده وجود دارد؟»

- «آیا در بخش تجارت و کسب‌وکار فساد گسترده وجود دارد؟»

این دو گویه دارای دو طبقه جواب هستند: 1- بله    2- خیر

شایان ذکر است که در صورتی که با فقدان پاسخ در سوال 1 روبه‌رو شده باشیم، نمره پاسخ به سوال 2، به صورت کل شاخص «ادراک از فساد» محاسبه خواهد شد.

5- آزادی انتخاب

این متغیر شامل 1 گویه است و موسسه نظرسنجی گالوپ در نظرسنجی‌های خود از آن استفاده می‌کند. جامعه آماری گالوپ، افراد 15 سال به بالا است و عموم مردم را در بر می‌گیرد. صورت سوال به شرح زیر است:

Are you satisfied or dissatisfied with your freedom to choose what you do with your life?

آیا شما از آزادی موجود در انتخاب امور زندگی‌تان رضایت دارید یا خیر؟

این دو گویه دارای دو طبقه جواب هستند: 1- بله    2- خیر

6- امید زندگی سالم در بدو تولد

امید زندگی سالم یا امید زندگی تطبیق‌داده‌شده برای سلامتی که در بدو تولد خود امید زندگی تطبیق شده برای ناتوانی  خوانده می‌شد، یک اندازه خلاصه سلامت جمعیت  است که پیامدهای کشنده و غیرکشنده بیماری‌ها و صدمات را در قالب یک عدد تلخیص می‌نماید و مفیدترین شاخص منفردی است که میانگین سطح سلامت جمعیت را نشان می‌دهد. اندازه‌های خلاصه سلامت جمعیت، شاخص‌هایی هستند که میانگین و پراکندگی پیامدهای حاصل از عملکردهای اصلی نظام سلامت را نشان می‌دهند و برای ارزیابی عملکرد نظام‌های سلامت  به‌کار برده می‌شوند. امید زندگی سالم در هر سن به معنای امید ریاضی (میانگین یا متوسط) سال‌های باقی‌مانده از عمر در آن سن است که با سلامت کامل و بدون ناتوانی سپری خواهند شد. امید زندگی سالم اولین شاخص خلاصه سلامت جمعیت برای ارزیابی عملکرد نظام‌های سلامت است.

امید زندگی سالم، میانگین تعداد سالهایی است که یک نوزاد با درنظر گرفتن ثابت بودن شرایط زیستی و الگوهای مرگ‌ومیر، انتظار می‌رود به صورت سالم و به‌دور از بیماری و آسیب جسمانی تا یک سال مشخص زندگی کند.

داده‌های این متغیر به گفته گزارش جهانی شادکامی، از سازمان جهانی بهداشت (WHO) گرفته می‌شود. دربررسی‌های به‌عمل آمده از این منبع، سازمان بهداشت جهانی نیز در ساخت شاخص و اقدامات بعدی (مانند رصد کردن متغیر، تدقیق محاسبات و مسائلی از این دست)، از داده‌های نهادهای داخلی کشور استفاده کرده است که به شرح زیر هستند:

1- پیمایش ملی سلامت و جمعیت، مهرماه 1379

2- پیمایش نمونه جمعیت و سلامت، 1353

3- پایگاه اطلاعات مرگ‌ومیر سازمان بهداشت جهانی

4- سرشماری عمومی نفوس و مسکن در ایران برای سال‌های 1385، 1390 و 1395

5- سالنامه جمعیت سازمان ملل متحد برای سال 1376 همراه با پیوست تاریخی

6- پیمایش باروری و مرگ‌ومیر، سال 1375

7- سازمان ثبت احوال؛ داده‌های مرگ‌ومیر از سال 1375 تا 1380

8- نظام ثبت واقعه مرگ‌ومیر از سال 1380 تا 1394

9- مرگ‌و‌میرهای ثبت شده از سازمان ثبت احوال، از سال 1390 تا 1395

10- پیمایش‌های خوشه‌ای شاخص‌های چندگانه جمعیت و سلامت، سال 1389

7- عواطف مثبت

این مقیاس که ساخته شده توسط گالوپ است، شامل 5 گویه می‌باشد. این 5 متغیر در حقیقت بعد مثبت عواطف و احساسات را مورد سنجش قرار می‌دهد. موسسه گالوپ، در یک پیمایش جداگانه، از این مقیاس در حوزه عواطف و احساسات مردم کشورهای جهان استفاده می‌کند. این 5 گویه به شرح زیر هستند:

1- Did you feel well-rested yesterday?

1- آیا دیروز به خوبی استراحت کردید؟

2- Were you treated with respect all day yesterday?

2- آیا در تمام دیروز با شما با احترام رفتار شد؟

3- Did you smile or laugh a lot yesterday?

3- آیا تمام دیروز به میزان زیادی لبخند زدید یا خندیدید؟

4- Did you learn or do something interesting yesterday?

4- آیا دیروز چیز جالبی یاد گرفتید یا انجام دادید؟

5- Did you experience the following feelings during a lot of the day yesterday? How about enjoyment?

5- آیا در طی دیروز احساس این را داشتید که از زندگی‌تان لذت می‌برید؟

8- عواطف منفی

 این مقیاس نیز مانند مقیاس عواطف مثبت، توسط موسسه گالوپ ساخته شده و در نظرسنجی‌ها در مورد احساسات شهروندان کشورهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مقیاس، دارای 5 گویه است و درصدد است تا بعد منفی عواطف و احساسات را مورد سنجش قرار دهد. این گویه‌ها عبارتند از:

1- Did you experience the following feelings during a lot of the day yesterday? How about physical pain?

1- آیا در طی دیروز، درد جسمانی را تجربه کردید؟

2- Did you experience the following feelings during a lot of the day yesterday? How about worry?

2- آیا در طی دیروز، احساس نگرانی را تجربه کردید؟

3- Did you experience the following feelings during a lot of the day yesterday? How about sadness?

3- آیا در طی دیروز، احساس ناراحتی و غم را تجربه کردید؟

4- Did you experience the following feelings during a lot of the day yesterday? How about stress?

4-  آیا در طی دیروز احساس استرس و فشار روانی زیادی را تجربه کردید؟

5- Did you experience the following feelings during a lot of the day yesterday? How about anger?

5- آیا در طی دیروز احساس خشم و عصبانیت داشتید؟

مقیاس‌های «عواطف مثبت» و «عواطف منفی»، دارای گویه‌هایی با دو طبقه جواب «بله» و «خیر» هستند.

وضعیت ایران در گزارش جهانی شادکامی

نمرات شادکامی ایران از سال 2013 تا 2023، به استثنای سال 2014 در گزارش‌های جهانی شادکامی موجود است. از بررسی‌های صورت گرفته، می‌توان گفت که نمرات ایران در شاخص جهانی شادکامی بین 4 و 5 در بازه (صفر تا 10) بوده است و از 5 فراتر نرفته است. در سال 2013، 4.643 شده است و از میان 156 کشور مورد بررسی، رتبه 115 را بدست آورده است. در سال 2015 با 0.043 واحد افزایش در شاخص شادکامی، به رتبه 110 از میان 158 کشور دست یافته است. در سال 2016، با 0.127 واحد افزایش به رتبه 105 از میان 157 کشور دست یافت. سال 2017، نمره شادکامی ایران به میزان 0.121 واحد کاهش یافت و ایران از میان 155 کشور، رتبه 108 را بدست آورد. در سال 2018 با کمی افزایش (0.015 واحد) در میان 156 کشور مورد بررسی به رتبه 106 دست یافت. در سال 2019 نمره شاخص شادکامی ایران با کاهش 0.159 واحدی، به عدد 4.548 رسید و در میان 156 کشور جهان، رتبه 117 را بدست آورد. این میزان کاهش، بالاترین اندازه در بین سال‌های مورد بررسی تا سال 2023 بوده است. با این حال از سال 2019 به بعد تا سال 2023، نمرات شاخص شادکامی ایران هرچند به میزان کم سیر صعودی و افزایشی داشته است بدین شکل که این نمرات در سال‌های 2020، 2021 و 2022 به‌ترتیب 4.672 (0.124 واحد افزایش)، 4.721 (0.049 واحد افزایش) و 4.888 (0.167 واحد افزایش) شده است. رتبه‌های ایران در این سه سال نیز به‌ترتیب 118 (153 کشور)، 118 (149 کشور) و 110 (146 کشور) شده است. در سال 2023 که آخرین گزارش جهانی شادکامی نیز است، نمره شادکامی ایران با 0.012 واحد کاهش به عدد 4.876 رسید و ایران در میان 137 کشور مورد بررسی در این سال به رتبه 101 دست یافت. در نمودار زیر روند نمرات شادکامی ایران از سال 2013 تا 2023 آورده شده است.

 با توجه به نمراتی که ایران در این شاخص بدست آورده است می‌توان گفت که شاخص شادکامی ایران در طول این سال‌ها تفاوت چندانی نداشته است و نمره شادکامی ایرانیان در حد متوسط بوده است به‌طوری‌که چنانچه تفاوت سال‌های 2013 و 2023 را مورد بررسی قرار دهیم، کشور ایران در طول 11 سال، 0.233 واحد افزایش داشته است.

کشور ایران در مقایسه با کشورهای همسایه، وضعیت مشابهی را طی کرده است به‌طوریکه کشورهای همسایه ایران نیز تقریبا روند یکسانی را از ابتدا تا اکنون طی کرده‌اند. به استثنای کشور افغانستان که از سال 2017 تا 2023 با کاهش شدید نمره شادکامی مواجه بوده است. نمودار زیر، وضعیت شاخص شادکامی را در میان کشورهای همسایه نشان می‌دهد.

همانطور که از جدول فوق نشان داده می‌شود، در سال 2023، کشورهای ارمنستان (5.342)، عراق (4.941) و ایران (4.876) جزو سه کشور با بالاترین میزان شادکامی هستند. کشورهای ترکیه (4.614)، پاکستان (4.55) و افغانستان (1.859) در مراتب بعدی قرار گرفته‌اند.

در میان کشورهای منطقه، وضعیت نمرات و رتبه‌بندی‌ها، تغییرات قابل توجهی در بردارد. در میان 14 کشور منطقه، امارات متحده عربی با نمره شادکامی 6.571 در رتبه اول کشورهای منطقه قرار دارد. ایران نیز با نمره 4.876 در رتبه ششم این گروه قرار گرفته است. در این دسته‌بندی، از 14 کشور مورد بررسی، تنها سه کشور امارات متحده عربی (6.571)، عربستان (6.463) و بحرین (6.173)، نمرات بین 6 و 7 دارند. نمرات شادکامی مابقی کشورها به جز لبنان و افغانستان بین 4 و 5 قرار گرفته است.