نشست علمی «محرم در نظرسنجی‌های ایسپا» در مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، با حضور جبار رحمانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی و سجاد صفار هرندی، رییس پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی، روز سه‌شنبه 6 شهریور 1402 برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی ایسپا در ابتدا معصوم آقازاده، دبیر نشست  به ارائه برخی از یافته‌های نظرسنجی ایسپا با مشارکت مرکز رصد بینا پیرامون رفتارها و نگرش‌های دینی مردم ایران در ایام محرم پرداخت. خلاصه یافته ها بدین شرح است؛

- طرح نظرسنجی ایسپا و مرکز رصد بینا با عنوان «رفتارها و نگرش‌های دینی مردم ایران در ماه محرم» در مردادماه 1402 با جمعیت آماری کل شهروندان شیعه بالای 18 سال ایرانی ساکن در نقاط شهری و روستایی و با تعداد نمونه 1513 نفر به روش تلفنی اجرا شده است. در این طرح، 51.1 درصد پاسخگویان مرد و 48.9 درصد زن بوده‌اند و میانگین سن آنها نیز 39.8 سال بوده است.  

- از پاسخگویان پرسیده شده «شما امسال در مراسم عزاداری دهه اول محرم شرکت کردید؟». 46.1 درصد از شهروندان گفته‌اند که هر شب در مراسم عزاداری شرکت کرده‌اند، 24.8 درصد بیشتر شب‌ها و 15 درصد یکی دو شب در مراسم عزاداری دهه اول محرم شرکت کرده‌اند. 14.1درصد از شهروندان گفته‌اند که در مراسم عزاداری دهه اول محرم شرکت نکرده‌اندکه نسبت این عدم شرکت در سال گذشته 14.5 درصد بود. 

- در خصوص برخی مناسک ماه محرم از پاسخگویان سوال شده است «در زندگی‌تان تا چه اندازه پیش آمده است به امام حسین (ع) یا شهدای کربلا متوسل شوید؟». بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، 77.5 درصد شهروندان گفته‌اند به میزان زیادی در زندگی‌شان به امام حسین یا شهدای کربلا متوسل می‌شوند. 9 درصد به میزان کم و 8.4 درصد تاحدودی در زندگی‌شان به اما حسین (ع) یا شهدای کربلا متوسل شده‌اند. 4.8 درصد از پاسخگویان اصلاً در زندگی‌شان به امام حسین (ع) یا شهدای کربلا متوسل نشده‌اند.

- میزان موافقت و مخالف پاسخگویان با گزاره «اشک ریختن برای امام حسین (ع) ثواب دارد و موجب آمرزش گناهان می‌شود» سوال شده است که بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، 78.6 درصد از آنها معتقد بودند «اشک ریختن برای امام حسین (ع) ثواب دارد و موجب آمرزش گناهان می‌شود. 15.7 درصد چنین اعتقادی نداشته  و 4.5 درصد در ارتباط با این موضوع نظری نداشته‌اند.

- در خصوص علاقه به سبک‌های مختلف مداحی، 66.7 درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند سبک‌های مداحی سنتی موردپسند و علاقه آنهاست. 4.1 درصد سبک‌های جدید همراه با ریتم و آهنگ و 23.2 درصد هر دو سبک (سنتی و جدید) را می‌پسندیدند. 5.6 درصد دیگر نیز هیچ‌کدام از سبک‌های مداحی را نمی‌پسندند. 

- از شهروندان سوال شده است «چقدر سخنرانی روحانیون مراسم عزاداری محرم واقعیت عاشورا را منعکس می‌کنند؟». 34.4 درصد گفته‌اند سخنرانی روحانیون مراسم عزاداری محرم به میزان زیاد و خیلی زیاد، واقعیت عاشورا را منعکس می‌کند. این انعکاس از نظر 13.6 درصد درحد متوسط و از نظر 28.5 درصد به میزان کم بوده است. 13 درصد از پاسخگویان بیان کرده‌اند سخنرانی‌های روحانیون در مراسم عزاداری محرم گوش نمی‌کنم. 8.1 درصد دیگر نیز معتقد بودند سخنرانی‌های روحانیون مراسم عزاداری محرم، اصلاً واقعیت عاشورا را منعکس نمی‌کنند. در سوال دیگری از پاسخگویان پرسیده شد «به نظر شما آنچه مداحان از واقعه عاشورا روایت می‌کنند تا چه اندازه درست است؟» بر طبق نتایج، 36.6 درصد افراد نمونه اظهار کرده‌اند آنچه مداحان از واقعه عاشورا روایت می‌کنند در حد زیادی درست است و از نظر 17 درصد دیگر روایت مداحان، تاحدی درست است اما از نظر 40.5 درصد از پاسخگویان، آنچه مداحان از واقعه عاشورا روایت می‌کنند به میزان کم درست است یا اصلاً درست نیست.

- درباره تمایل مردم به شرکت در مراسم راهپیمایی اربعین از آنها سوال شده است «به‌طورکلی اگر شرایط فراهم باشد علاقه‌مند هستید در مراسم راهپیمایی اربعین در کشور عراق شرکت کنید؟» طبق نتایج، 72 درصد از پاسخگویان گفته‌اند اگر شرایط فراهم باشد علاقه‌مند هستند در مراسم راهپیمایی اربعین در کشور عراق شرکت کنند. در مقابل 27.1 درصد علاقه‌ای به شرکت در مراسم راهپیمایی اربعین ندارند.

جبار رحمانی و سجاد صفار هرندی سخنرانان این نشست در ادامه نظرات خود در را به این شرح ابراز داشتند؛

 دکترجبار رحمانی، پژوهشگر مردم‌شناسی  است و در حوزه مطالعات انسان‌شناختی و جامعه‌شناختی مناسک و عزاداری‌های دینی مردم ایران،  مطالعه و پژوهش کرده است و صاحب تالیفات متعددی در این زمینه است.

رحمانی ضمن تاکید بر اهمیت و ارزشمندی نظرسنجی‌ها و پیمایش‌های اجتماعی پیرامون افکار و نگرش‌های مردم ایران در دوره‌های اخیر، به ارائه نکات مفهومی و تحلیلی پیرامون آمار و ارقام منتشرشده از این نظرسنجی‌ها پرداختند.

 او گفت یکی از مشکلاتی که مراکز پژوهشی و نظرسنجی‌ها به‌طور خاص با آن مواجهند، محدودیت‌ها و تنگناهای مالی است که باعث می‌شود تا مراکز پژوهشی نتوانند پیمایش یک مسئله را به‌طور کامل و با در نظر گرفتن ابعاد مختلف آن مورد بررسی قرار دهند. این فقدان و خلاء به نظر ایشان، منجر به این خواهد شد که نتایج منتشرشده، به رغم ارائه یک سیمای کلی از موضوع و مسئله، فاقد عمق و جزئیات باشد.

 او در ادامه به برخی از نتایج منتشرشده از نظرسنجی اخیر ایسپا که تحت عنوان «رفتارها و نگرش‌های دینی مردم ایران در ماه محرم» در مردادماه 1402 صورت گرفت، استناد کرد. عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی در ادامه به ارائه نکاتی در پژوهش صورت‌گرفته اخیر توسط ایسپا پرداخت. ایشان با برشمردن اهمیت جامعه آماری تحقیق، در نظر نگرفتن «اقلیت‌های مذهبی در این پیمایش» را نقطه ضعف این نظرسنجی دانست. از آن‌جا که پیروان اقلیت‌های مذهبی مانند ارامنه در مراسم عزاداری شرکت می‌کنند، فهم دیدگاه و نگرش آنان در مورد ایام محرم، می‌تواند اطلاعات ارزشمندی به ما ارائه دهد.

رحمانی در ادامه به اهمیت متغیر جنسیت در این نظرسنجی اشاره کرد و تاکید کرد که دسترسی به جزئیات فعالیت‌های مذهبی عزاداران به تفکیک جنسیت بسیار با اهمیت است. برخی مراسم‌ و اعمال مذهبی منحصراً توسط زنان انجام می‌گیرد و بخشی دیگر منحصرا توسط مردان صورت می‌گیرد لذا دسترسی به جزئیات این فعالیت‌ها با درنظر گرفتن جنسیت عاملین، می‌تواند با ارزش باشد.

موضوع دیگری که این عضو هیئت علمی بدان اشاره کرد، جای خالی پرسش در مورد بسترهای فضای مجازی و آنلاین در ایام محرم بود. در دوره شیوع ویروس کرونا در کشور، به‌واسطه اعمال محدودیت‌های بهداشتی توسط وزارت بهداشت و ارگان‌های مربوطه، مراسم عزاداری به فضای مجازی و آنلاین منتقل شد. رحمانی با تاکید بر این بخش از ویژگی‌های بالقوه پلتفرم‌های اجتماعی، فقدان آن را در نظرسنجی‌های صورت گرفته، برجسته کرد.

بخش دیگر از نقدهای دکتر رحمانی، فقدان اطلاعات پیرامون میزان جابجایی مردم و رجوع آنان به زادگاهشان و شرکت در مراسم عزاداری در آنجا بود. وی گفت که عموماً مردم ایران در دو مناسبت عید نوروز و ایام محرم، برای شرکت در مراسم و مناسک مربوط به آن، به محل زادگاهشان رجوع می‌کنند. فهم و آگاهی از میزان جابجایی مردم در این ایام، می‌تواند اطلاعات ارزنده‌ای درخصوص رفتارها و نگرش آنان نسبت به این مراسم به ما ارائه دهد.

یکی دیگر از نقاط ضعف پژوهش مورد نظر، نبود جزئیاتی پیرامون نیات و اهداف شرکت یا عدم شرکت آنان در مراسم عزاداری است. افراد عموما برای شرکت کردن یا شرکت نکردن در این گونه مراسم، دلایل خاص خودشان را دارند. ممکن است شرکت در مراسم در نسبت با همسویی با حاکمیت و نهاد قدرت تعبیر شود و یا حتی خارج از چنین مسائلی مورد تفسیر قرار گیرد. در هرصورت، فهم نیات پاسخگویان می‌تواند ما را با جزئیات رفتار و نگرششان آشنا سازد.

او در ادامه توضیح داد که اکثر پژوهش‌ها نشان می‌دهد که مردم ایران عموماً ذهنیتی مذهبی دارند ولی جزئیات و کیفیت ذهنیت مذهبی مشخص و واضح نیست. ایشان همچنین به مشکلات مفهومی و فقدان چارچوب روشی مشخص در این گونه تحقیقات تاکید کرد که ناهمخوانی بعضی از پاسخ‌ها به این سوالات، ناشی از نبود یک چارچوب مشخص مفهومی است. این عضو هیئت علمی ضمن تاکید بر این‌که این گونه پیمایش‌ها بایستی وارد چرخه اجتماعی شوند، توصیه کرد که نتایج این نظرسنجی‌ها در قالب گزارش، جستار و مانند آن در میان مردم منتشر شود تا بتواند اثربخشی خود را بروز دهد.

دکتر سجاد صفار هرندی، دیگر مهمان دعوت‌شده در این نشست، ضمن ارزشمند شمردن این گونه تحقیقات و پیمایش‌ها، به ذکر نکاتی پیرامون این نظرسنجی‌ها پرداخت. او تاکید کرد که در ایران مسئله‌ای ملی‌تر از عزاداری سید‌الشهدا(ع) وجود ندارد به رغم این‌که ماهیت این مسئله کاملا مذهبی است.

او در ادامه به تداعی ذهنی مفاهیم و پیچیدگی‌های سنجش آن در نظرسنجی‌ها اشاره کرد. او معتقد بود که بعضی از واژه‌ها و مفاهیم به‌کار گرفته شده در این نظرسنجی‌ها، به‌واسطه بار معنایی و نحوه مورد پرسش قرار گرفتن آن‌ها، موجب بدفهمی و سوگیری در پاسخگو می‌شود. به همین خاطر لازم است احتیاط‌های بیشتری در این زمینه صورت گیرد. یکی از پیشنهادات او جهت زدودن این سوگیری و بدفهمی، ابداع سوالات مصداقی است که باعث می‌شود ذهنیت مخاطب از سوال روشن‌تر گردد و دقت پاسخگویی بالاتر رود.

صفارهرندی اضافه کرد: در جامعه آماری این پیمایش فقط مذهب شیعه مدنظر قرار گرفته است، این در حالی است که مذهب سنی و اقلیت‌های دینی دیگر هم نسبت به محرم یک واکنش‌هایی دارند که می‌تواند مهم باشد.

وی تاکید کرد: در اکثر پیمایش‌های یک دهه قبل شاهد هستیم که یک رابطه معنادار و مشخص بین پایگاه اجتماعی به معنای شهرنشینی، درآمد و تحصیلات با نگرش و رفتار دینی ‌وجود دارد. در این پیمایش هم باید این ارتباط پایگاه اجتماعی با رویکرد دینی مردم دیده می‌شد. 

فاطمه فلاح، معاون سنجش و آمار ایسپا ، با تاکید بر رسالت مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران مبنی بر تولید و انتشار داده‌ها، گفت: انجام پژوهش و نظرسنجی‌، محدودیت‌ها و دشواری‌های خاصی دارد. برخی از موضوعات به‌واسطه روش جمع‌آوری اطلاعات و ماهیت موضوع، باعث ایجاد حساسیت در پاسخگو می‌شود که کاهش درصد پاسخگویی از پیامدهای آن است. به همین دلیل در برخی از موضوعات امکان سنجش جزئیات میسر نیست.

ابراهیم شیرعلی، سرپرست مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، در ادامه نشست، با اشاره به توانایی مراکز علمی در تولید داده ها، به ضعف در تحلیل و به کارگیری داده‌ها اشاره کرد. وی همچنین گفت یکی از مشکلات ما در زمینه نظرسنجی، محدودیت های مالی است.

شیرعلی در خاتمه این نشست بر عزم جدی ایسپا برای تشکیل میز مطالعه عزاداری های محرم و صفر تاکید کرد.