رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) تأکید کرد: خوشبختانه ایسپا هر سال نسبت به سال قبل، جایگاه بهتری هم در بین سیاست‌گذاران و نخبگان سیاسی، هم در بین نخبگان علمی و هم در بین عموم مردم جامعه پیدا می‌کند. این روند رو به رشد واقعاً قابل احساس است و امیدواریم اعتماد مردم و مسئولین به ایسپا همچنان افزایش داشته باشد. هر اندازه همکاری مردم (در نظرسنجی‌های حضوری و تلفنی) بالاتر باشد، اعتبار نظرسنجی‌ها افزایش پیدا می‌کند.

مهدی رفیعی در گفت‌وگو با ایسنا، ضمن تشریح مهم‌ترین فعالیت‌های این مرکز طی سال ۱۳۹۹ تأکید کرد: اصلی‌ترین مسئله افکار عمومی در سال گذشته بحث کرونا بود. ایسپا نیز توانست نقش پررنگی در این زمینه ایفا کرده و طرح‌های خویش‌فرمایی و کارفرمایی مختلفی انجام دهد. از اسفند ۱۳۹۸ و همزمان با شیوع این بیماری در کشور تا اسفند ۱۳۹۹ تعداد ۲۵ نظرسنجی (در سطح ملی یا در سطح شهر تهران) در مورد ابعاد مختلف کرونا انجام شد.

بررسی پیامدهای مختلف کرونا در نظرسنجی‌های ایسپا

رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) افزود: متناسب با زمان انجام و کارفرمای طرح، اهداف این افکارسنجی‌ها نیز متفاوت بود و به پیامدهای مختلف کرونا در حیطه‌های اقتصاد، معیشت مردم، بیکاری؛ خانواده و روابط بین اعضای خانواده؛ تأثیر کرونا بر آموزش‌های غیرحضوری؛ تأثیر کرونا بر فعالیت‌های فرهنگی به‌ویژه دینداری مردم؛ تأثیر کرونا بر اوقات فراغت و فعالیت‌های مردم در دوران قرنطینه پرداخته و در کنار آن، طرح‌های افکارسنجی در مورد نگرش‌های مرتبط با کرونا ویروس (ساخت دست بشر یا طبیعی بودن)، دیدگاه مردم نسبت به عملکرد دولت، اعتماد به آمارها و رضایت از کادر درمانی در این مدت انجام شد.

رفیعی خاطر نشان کرد: در عین حال تلاش کردیم براساس نظرسنجی‌های صورت گرفته، یادداشت‌های مرتبطی را تهیه و تنظیم کنیم که در نهایت ۱۷ یادداشت با موضوع کرونا توسط پژوهشگران ایسپا منتشر شد. ترجمه نظرسنجی‌های انجام شده توسط مؤسسه‌های معتبر بین‌المللی درخصوص کرونا، همچنین برگزاری نشست سمت و سوی افکار عمومی در مورد کرونا با هدف نقد و بررسی یافته‌های نظرسنجی‌های ایسپا (اسفند ۱۳۹۹) از دیگر فعالیت‌های مرکز در این حوزه محسوب می‌شود. باید به این نکته هم اشاره کرد که نتایج این نظرسنجی‌ها (درخصوص ابعاد مختلف کرونا)، جای کار علمی بسیار زیادی داشته و پژوهشگران حوزه‌های مختلف می‌توانند علاوه بر نگارش یادداشت در این خصوص، نشست‌های علمی مرتبطی را نیز برگزار کنند.

وی گفت: دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، ستاد مدیریت کرونا در شهر تهران، وزارت ورزش و جوانان، معاونت رفاه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از جمله مهم‌ترین نهادها و سازمان‌هایی بودند که طی یک سال اخیر طرح‌های نظرسنجی کارفرمایی در زمینه کرونا برای آنها انجام داده‌ایم.

رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) خاطر نشان کرد: در مجموع، طی سال ۱۳۹۹ تعداد ۴۰ طرح کارفرمایی و ۸ طرح خویش‌فرمایی توسط ایسپا انجام شد. انجام پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های جوانان به سفارش وزارت ورزش و جوانان در دی و بهمن ماه سال گذشته، یکی از مهم‌ترین پیمایش‌های انجام‌شده توسط ایسپا محسوب می‌شود که در آن، ارزش‌ها و نگرش‌های جوانان در موضوعات مختلف به تفکیک استان‌ها سنجیده شده است و پژوهشگران مرکز، درحال تجزیه و تحلیل این داده‌ها هستند. داده‌های بسیار ارزشمند و قابل‌توجهی به‌دست آمده است که می‌تواند مورد استفاده مسئولان و پژوهشگران کشور قرار بگیرد.

وی افزود: یکی از چالش‌های وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، مشارکت نکردن یا استقبال کم مردم در فعالیت‌های تعاونی است. به سفارش این وزارتخانه،‌ پیمایشی در زمینه مشارکت در فعالیت‌های تعاونی در سال ۱۳۹۹ انجام دادیم که به تفکیک استان، گزارش آن قابل ارائه است. همچنین به سفارش پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، برای نخستین‌بار پیمایش ملی وضعیت ابعاد زندگی کاربران شبکه اجتماعی در سال ۱۴۰۰ انجام خواهد شد.

رفیعی تأکید کرد: در طول سال گذشته، طرح‌های خویش‌فرمایی با موضوع‌های مختلفی مانند میزان روزه‌داری مردم در ماه مبارک رمضان، عملکرد قوه قضائیه، وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم، وضعیت تغذیه مردم، انتخابات آمریکا و نگرش مردم نسبت به آن، بازگشایی مدارس (در شرایط کرونا) انجام دادیم. همچنین کتاب "کیفیت زندگی مردم ایران" که براساس نظرسنجی انجام‌شده توسط ایسپا تهیه شده است، توسط سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی چاپ و به‌زودی در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.

طرفدار انتشار داده‌ها هستیم

رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) تأکید کرد: بخش مهمی از طرح‌های ایسپا کارفرمایی هستند، بنابراین اجازه انتشار داده‌های آنها در اختیار مرکز نیست. تا جایی که امکان‌پذیر است، طرفدار انتشار داده‌ها بوده و گام‌های مهمی در این راستا برداشته‌ایم، اما هنوز به نقطه ایده‌آل نرسیده‌ایم.

وی افزود: در دهه ۸۰ وضعیت خوبی در این زمینه نداشتیم و داده‌هایی که توسط مؤسسه‌های نظرسنجی از جمله ایسپا انجام می‌شد، مورد استفاده مسئولین قرار نمی‌گرفت؛ اما طی سال‌های اخیر شاهد روند مثبتی در زمینه انجام افکارسنجی و استفاده از این داده‌ها هستیم؛ به‌گونه‌ای که سفارش‌های متعددی برای انجام این نظرسنجی‌ها از سوی نهادهای مختلف دریافت می‌کنیم که نشان می‌دهد، نتایج این نظرسنجی‌ها تا چه میزان برای مسئولین حائز اهمیت بوده و در سیاست‌گذاری‌ها نیز می تواند تأثیرگذار باشد.

همکاری بیشتر مردم، اعتبار نظرسنجی‌ها را افزایش می‌دهد

رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) خاطر نشان کرد: این قضیه در مورد مردم نیز صادق است و شاهد اقبال بیشتر مردم نسبت به مؤسسه‌های نظرسنجی از جمله ایسپا هستیم و همکاری مردم با مؤسسه‌های نظرسنجی ارتقاء یافته است. رفیعی افزود: به عنوان مثال، در طرح‌های نظرسنجی غیرسیاسی ایسپا حدود ۷۵ درصد افراد مورد درخواست با پرسشگران ما همکاری می‌کنند که این میزان در طرح‌های نظرسنجی سیاسی نیز حدود ۶۵ درصد است. به نظر می‌رسد میزان محافظه‌کاری مردم نسبت به قبل کمتر شده و جسورانه‌تر، نظرات خود را بیان می‌کنند که این موضوع برای اعتبار نظرسنجی‌ها بسیار حائز اهمیت است. هر اندازه همکاری مردم بالاتر باشد، اعتبار نظرسنجی‌ها افزایش پیدا می‌کند.

گسترش نظرسنجی‌های تلفنی در ایسپا

رفیعی در ادامه با اشاره به اینکه نظرسنجی‌های ایسپا به دو شکل حضوری و تلفنی انجام می‌شود، گفت: تا چند سال قبل، بیشتر نظرسنجی‌های ایسپا به شکل حضوری انجام می‌شد و کماکان این نوع نظرسنجی، اصلی‌ترین روش گردآوری اطلاعات ما محسوب می‌شود؛ اما در کنار آن از روش نظرسنجی تلفنی نیز استفاده می‌کنیم و طی چند سال اخیر شاهد گسترش این نوع نظرسنجی‌ در ایسپا هستیم. به روش نظرسنجی تلفنی از چند منظر می‌توان نگاه کرد. از منظر نمونه‌گیری، در نظرسنجی تلفنی نمونه‌گیری دقیقی اتفاق می‌افتد، زیرا شماره تلفن‌ها کاملاً به‌صورت تصادفی ساخته شده و دخل و تصرفی در انتخاب نمونه صورت نمی‌گیرد و از این جهت، نمونه‌گیری علمی است.

وی افزود: موضوع دیگری که در نظرسنجی تلفنی با آن روبرو هستیم و عمده‌ترین چالش این نوع نظرسنجی در ایران محسوب می‌شود، این نکته است که شاید این مطلب مطرح شود که مردم در نظرسنجی تلفنی، چندان صادقانه پاسخگوی سؤال‌ها نباشند. در بحث اعتبارسنجی نظرسنجی‌های حضوری و تلفنی تاکنون کارهای زیادی انجام شده است و به تجربه دریافته‌ایم که در بسیاری از موضوع‌های اجتماعی و فرهنگی، تفاوت قابل ملاحظه‌ای بین نتایج این دو نوع نظرسنجی وجود ندارد و حتی نظرسنجی‌های تلفنی با حجم نمونه اندک‌تری نسبت به نظرسنجی حضوری، می‌تواند واقعیت را به ما نشان دهد.

رفیعی خاطر نشان کرد: در سال ۱۳۹۹ و به‌دلیل همه‌گیری بیماری کووید ۱۹ که امکان انجام نظرسنجی‌های حضوری به شکل سال‌های قبل چندان میسر نبود، نظرسنجی‌های تلفنی به ما کمک کرد تا طرح‌های خوبی را انجام دهیم. تعداد نظرسنجی‌های تلفنی در ایسپا افزایش یافته است که علاوه بر کاهش هزینه‌ها، باعث صرفه‌جویی در زمان نیز شده است. کارفرماها نیز با این شکل کار آشنا شده و از آن استقبال کرده‌اند. اگر اقتضائات نظرسنجی‌های تلفنی - پرسشنامه کوتاه و خودداری از پرسیدن سؤال‌های بسیار حساس  رعایت شود، از نظرسنجی‌های تلفنی در کنار نظرسنجی‌های حضوری دفاع می‌کنیم.

رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) تأکید کرد: در برخی از موضوع‌ها که از حساسیت بیشتری برخوردار هستند،‌ از جمله مسائل سیاسی، ممکن است شاهد ۴ تا ۵  درصد محافظه‌کاری باشیم؛ اما این میزان به‌قدری نیست که بتواند نتایج نظرسنجی را دگرگون کرده و واقعیت را وارونه جلوه دهد. قصد داریم در نظرسنجی انتخابات ریاست جمهوری که از ۲۱ تا ۲۵ فروردین ۱۴۰۰ انجام می‌شود، از دو شکل نظرسنجی حضوری و تلفنی با سؤال‌های مشابه استفاده کرده و میزان اختلاف نتایج را مجدداً با هم مقایسه کنیم.

نتایج نظرسنجی‌های اینترنتی دور از واقعیت هستند

وی تأکید کرد: نظرسنجی‌های اینترنتی را به چند دلیل قبول نداریم. یکی از شرط‌های اصلی یک نظرسنجی علمی این است که همه افراد جامعه آماری، شانس برابر و غیرصفر برای انتخاب شدن داشته باشند که در نظرسنجی‌های اینترنتی چنین شرطی میسر نیست. درحال حاضر نزدیک به ۲۷ درصد مردم از شبکه‌های اجتماعی یا اینترنت استفاده نمی‌کنند، بنابراین دسترسی به نظرات این افرد غیرممکن است. در عین حال، در زمان انجام نظرسنجی علمی، این محقق است که پاسخگوی خود را انتخاب می‌کند در صورتی که در نظرسنجی های اینترنتی این فرایند بالعکس است.

رفیعی افزود: در نظرسنجی حضوری، به پرسشگر یک نقشه‌بلوک داده می‌شود و نظرسنجی باید دقیقاً در بلوک مورد نظر انجام شود که این مسئله از طریق ناظران و ابزارهای نظارتی به دقت کنترل می‌شود. داخل بلوک، پرسشگر طبق یک دستورالعمل مشخص و سخت‌گیرانه، نمونه را انتخاب می‌کند و کار به این شکل نیست که هر فردی که در دسترس بود، انتخاب شود. در نظرسنجی‌ تلفنی نیز همانطور که اشاره شد، شماره تلفن‌ها در سراسر کشور به صورت تصادفی ساخته شده و با افراد تماس گرفته می‌شود؛ در نتیجه همه افراد جامعه، شانس انتخاب شدن را دارند.

رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) خاطر نشان کرد: در نظرسنجی‌های اینترنتی، یک آدرس (لینک) در فضای مجازی قرار داده می‌شود که در درجه نخست، همه افراد به این لینک دسترسی ندارند. در عین حال، برخلاف رویه معمول که محقق، پاسخگوی خود را انتخاب می‌کند، این خود افراد هستند که برای پاسخگویی داوطلب می‌شوند. معمولاً کسانی که به سمت نظرسنجی‌های اینترنتی می‌روند، نسبت به سایر افراد جامعه خاص‌تر هستند، بدین معنی که نسبت به موضوع نظرسنجی علاقه یا زاویه خاصی دارند که باعث ترغیب آنها به شرکت در نظرسنجی می‌شود و شاید سایر افراد (بی‌تفاوت به موضوع) در این نظرسنجی اینترنتی شرکت نکنند.

وی تأکید کرد: در نظرسنجی علمی تقریبا مشابه سرشماری، حدود ۷۰ درصد جمعیت آماری تحصیلات دیپلم و زیردیپلم دارند؛ درحالیکه در نظرسنجی‌های اینترنتی این موضوع کاملاً برعکس است و حدود ۸۰ درصد افراد شرکت‌کننده در نظرسنجی، تحصیلات دانشگاهی دارند که در نهایت، تورش بزرگی اتفاق افتاده و حتی با بحث‌هایی مانند وزن‌دهی نیز قابل برطرف‌شدن نیست. اعتبارسنجی‌هایی که انجام داده‌ایم، به‌طور واضح نشان می‌دهند که نظرسنجی‌های اینترنتی بسیار دور از واقعیت بوده و می‌توانند با نتایج گمراه‌کننده‌ای همراه باشند.

طراحی نرم‌افزار گردآوری اطلاعات با دانش بومی ایسپا

رفیعی با اشاره به طراحی نرم‌افزار گردآوری اطلاعات توسط ایسپا گفت: تا چند سال قبل، نظرسنجی‌ها به شکل کاغذی انجام می‌شد و پرسشگر می‌بایست اطلاعات را روی کاغذ تکمیل می‌کرد و در ادامه، فرایند نظارت و ورود اطلاعات انجام می‌شد که پروسه زمان‌بری بود. سال ۱۳۹۵ نرم‌افزار گردآوری اطلاعات را طراحی کردیم تا بتوانیم از تبلت در فرایند نظرسنجی‌ها استفاده کنیم. این نرم‌افزار در ابتدا نقاط ضعفی داشت که باعث شد چندان مورد استفاده قرار نگیرد. سال ۱۳۹۹ نسخه جدید نرم‌افزار با دانش بومی ایسپا طراحی شد و در اختیار شعبه‌های استانی نیز قرار گرفت. از اوایل سال گذشته از این نرم‌افزار برای تمامی طرح‌ها استفاده شده است.

وی افزود: این نرم‌افزار امکانات بسیار خوبی دارد و پرسشگر می‌تواند بلافاصله بعد از (تکمیل پرسشنامه و) جمع‌آوری اطلاعات، داده‌ها را برای مرکز ارسال کند و در عین حال، امکان نظارت همزمان نیز فراهم شده است که نیاز به ارزیابی و کنترل پرسشنامه را برطرف می‌کند. یکی از ابزارهای نظارتی این نرم‌افزار، سیستم موقعیت‌یاب (GPS) است. وقتی نقشه‌بلوک به پرسشگر داده می‌شود، می‌توانیم نظارت مستقیمی بر فرایند انجام کار و ساعت شروع و پایان نظرسنجی داشته باشیم که کیفیت و سرعت گردآوری اطلاعات را افزایش می‌دهد.

افزایش اعتماد مردم و مسئولین به برند ایسپا

رفیعی تأکید کرد: خوشبختانه ایسپا هر سال نسبت به سال قبل، جایگاه بهتری هم در بین سیاست‌گذاران و نخبگان سیاسی، هم در بین نخبگان علمی و هم در بین عموم مردم جامعه پیدا می‌کند. این روند رو به رشد واقعاً قابل احساس است و امیدواریم اعتماد مردم و مسئولین به ایسپا همچنان افزایش داشته باشد. ایسپا برند بزرگی است که البته با تنگناها و مشکلاتی روبرو است؛ ایده‌های زیادی برای انجام کار داریم، اما امکاناتی که در اختیار داریم، در حدی نیست که بتوانیم به شکل مطلوب و در حد جایگاه و برند ایسپا کار کنیم.

وی در پایان افزود: ایسپا بودجه دولتی در اختیار ندارد و تنها مقدار اندکی از حقوق پرسنل توسط جهاد دانشگاهی تأمین  و سایر هزینه‌ها از قِبل انجام طرح‌های کارفرمایی تأمین می‌شوند. ایسپا با انجام طرح‌های کارفرمایی، هزینه‌های خود را پوشش داده و سودِ حاصل از این طرح‌ها را به انجام طرح‌های خویش فرمایی اختصاص می‌دهد. ایسپا به‌هیچ عنوان یک بنگاه اقتصادی نیست که به دنبال پول و افزایش ثروت باشد. همواره تلاش می‌کنیم از اندک بودجه موجود برای انجام طرح‌های مختلف نظرسنجی استفاده کنیم تا به جریان سیاست‌گذاری در کشور کمک کرده باشیم.