یادداشت منتشر شده از ابراهیم شیرعلی پژوهشگر ایسپا در روزنامه فرهیختگان، 1 آبان 1399

رشد شاخص‌های اقتصادی و افزایش تولید ناخالص ملی، همیشه به‌معنای تامین کالاهای ضروری خانواده‌ها، دسترسی به خدمات ضروری شهری، مراقبت بهداشتی، دسترسی به مسکن، کاهش فقر، پایداری زیست‌محیطی، تضمین مشارکت در تصمیم‌گیری، تحقق حقوق بشر و اشتغال مولد نیست. پس از دهه 1950 میلادی تجربه فعالیت‌های سازمان ملل در برخی کشورهای جهان سوم و برخی کشورهایی که تجربه نوسازی پس از استعمار را سپری کرده‌اند، نشان داد صرف رشد اقتصادی، زندگی اکثر مردم در این کشورها را در بیشتر زمینه‌ها بدون تغییر و بهبودی همچنان در سطح پایین نگاه می‌دارد. در چنین فضایی نگاه منعطف و چندبعدی به توسعه در کنار بعد اقتصادی به‌وضوح قابل تشخیص است. این تغییر پارادایمی در توسعه معطوف به تحول و توسعه اجتماعی است که ضمن گسترش افق‌های انتخاب و آزادی افراد، کاهش فقر و تخریب محیط‌زیست، افزایش بهداشت و طول عمر و به‌طور کلی ارتقای کیفیت زندگی را به‌همراه دارد. برنامه‌های بانک جهانی بعد از دهه 1970، نشست سازمان ملل (1995) در شهر کپنهاگ، گزارش سازمان ملل در اوایل دهه 1990 با رویکرد توسعه انسانی، صدور بیانیه آمستردام، اهداف توسعه هزاره و سایر نشست‌های مرتبط با توسعه و محیط‌زیست نقاط عطفی در کاربرد رویکرد توسعه اجتماعی است. شاخص‌های مختلفی برای سنجش مفهوم «توسعه اجتماعی» وجود دارد که از سوی سازمان‌های جهانی و بین‌المللی ارائه شده‌اند. در این یادداشت سعی شده است برخی از مهم‌ترین شاخص‌ها و گزارش‌هایی که در سطح بین‌المللی وضعیت توسعه اجتماعی را مورد سنجش قرار می‌دهند، معرفی شوند و با توجه به شاخص‌های انتخابی، گزارشی از وضعیت کنونی توسعه اجتماعی در ایران ارائه شود.

1- شاخص پیشرفت اجتماعی 2020 (Social Progress Index)

«شاخص پیشرفت اجتماعی» شاخصی است که با دیدگاه اجتماعی و انسان‌محور وضعیت توسعه و پیشرفت کشورها را اندازه‌گیری می‌کند. این شاخص توسط سازمان غیرانتفاعی ضرورت پیشرفت اجتماعی هر ساله گزارش می‌شود. این سازمان غیرانتفاعی در سال 2012 در آمریکا ثبت شده است و اولین گزارش شاخص پیشرفت اجتماعی در سال 2013 برای 50 کشور تدوین و منتشر شد.

مهم‌ترین مساله و درواقع ایده اصلی گزارش شاخص پیشرفت اجتماعی این است که دیگر تولید ناخالص داخلی و دیگر سنجه‌های اقتصادی نمی‌تواند به‌تنهایی به‌عنوان معیاری کارآمد و جامع برای سنجش توسعه‌یافتگی کشورها استفاده ‌شود.

طبق این شاخص، «پیشرفت اجتماعی» عبارت است از «ظرفیت جامعه در برآوردن نیازهای اساسی شهروندان، ایجاد شرایطی که به شهروندان و اجتماعات محلی اجازه دهد کیفیت زندگی خویش را ارتقا داده و تثبیت کنند و به وجود آوردن موقعیتی که همه افراد بتوانند به همه ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خود دست یابند.»

ابعاد سه‌گانه شاخص پیشرفت اجتماعی به 12 مولفه و 54 سنجه تقسیم‌بندی می‌شود که هرکدام تعاریف جداگانه دارند و از منابع مختلفی احصا می‌شوند (نظرسنجی‌های موسسه گالوپ و مرکز تحقیقات پیو، داده‌های بانک جهانی، داده‌های سازمان بهداشت جهانی، داده‌های یونسکو و یونیسف و...). شاخص پیشرفت اجتماعی از ترکیب 54 سنجه و با امتیازدهی (صفر تا 100) به دست می‌آید. کشورها براساس نمره‌ کلی دریافتی رتبه‌بندی می‌شوند. ابعاد و مولفه‌های شاخص پیشرفت اجتماعی عبارتند از:

- نیازهای اساسی انسانی Basic Human Needs (تغذیه و مراقبت‌های پایه پزشکی، آب و بهداشت عمومی، سرپناه /مسکن، امنیت فردی)

- بنیان‌های به‌زیستن/ بهزیستی Foundations of Wellbeing (دسترسی به دانش پایه‌ای، دسترسی به اطلاعات و ارتباطات، سلامت و تندرستی، کیفیت محیط‌زیست)

- فرصت‌ها Opportunity (حقوق فردی، آزادی فردی و حق انتخاب، مدارا و ادغام، دسترسی به آموزش عالی)

نتایج رتبه‌بندی سال 2020 نشان می‌دهد، ایران با نمره 64.49 از 100 در میان 163 کشور رتبه 93 را به خود اختصاص داده است. شایان ذکر است ایران با درآمد سرانه 536/14 دلار در رتبه 77 جهان قرار دارد. گفتنی است رتبه ایران به تفکیک ابعاد شاخص پیشرفت اجتماعی بدین شرح است: در بعد نیازهای اساسی انسانی با نمره 85.25 از 100 در رتبه 66، در بعد بنیان‌های به‌زیستن با نمره 86/68 از 100 در رتبه 99 و در بعد فرصت‌ها با نمره 48.35 از 100 در رتبه 119 جهانی جای دارد.

2- شاخص کامیابی لگاتیوم 2019 (The Legatum Prosperity Index)

موسسه لگاتیوم هر ساله با استفاده از داده‌هایی که خود گردآوری می‌کند و ترکیب آنها با داده‌های نظرسنجی «موسسه نظرسنجی گالوپ»، «مرکز تحقیقات پیو» و داده‌های «سازمان سلامت جهان»، «یونسکو»، «یونیسف»، «سازمان تجارت جهانی»، «سازمان بین‌المللی کار»، «بانک جهانی»، «صندوق بین‌المللی پول» و... کشورهای جهان را رتبه‌بندی می‌کند. شاخص کامیابی لگاتیوم (2019)، ثروت و رفاه جامعه را برمبنای سه رکن، 12 مولفه و 65 شاخص به‌طور همزمان می‌سنجد. سه رکن عبارتند از: 1- جامعه شمول‌یافته یا جامعه همگان (inclusive society) شامل مولفه‌های «ایمنی و امنیت»، «آزادی فردی»، «حکمرانی» و «سرمایه اجتماعی»، 2- اقتصاد آزاد (open economic) شامل «وضعیت سرمایه‌گذاری»، «موقعیت کارآفرینی»، «امکانات و زیرساخت‌ها»، «کیفیت اقتصادی» و 3- مردم توانمند (empowered people) شامل «وضعیت زندگی»، «سلامت»، «آموزش» و «محیط‌زیست» است. نمره هر رکن در بازه (100-0) تعریف می‌شود و کشورها برحسب امتیاز در هریک از ارکان و مولفه‌های یادشده، بین 167-1 رتبه‌بندی شده‌اند.

 وضعیت کنونی توسعه اجتماعی در ایران براساس شاخص کامیابی لگاتیوم در مقایسه با سایر کشورهای جهان نشان می‌دهد، کشور با نمره 48.3 از 100 در میان 167 کشور مورد بررسی در سال 2019، در جایگاه 119 قرار دارد.

3- شاخص توسعه انسانی 2019 (Human Development Index)

برنامه توسعه ملل، از سال 1990 اقدام به انتشار گزارش‌هایی تحت‌عنوان «گزارش توسعه انسانی» کرده که آخرین آن در سال 2019 منتشر شده است.

شاخص توسعه انسانی مرکب از سه جزء طول عمر، دانش و درآمد سرانه است. طول عمر با شاخص امید به زندگی، دانش از طریق ترکیبی از نرخ باسوادی بزرگسالان و سطح زندگی با سرانه تولید ناخالص داخلی تعدیل‌شده برحسب هزینه محل زندگی اندازه‌گیری می‌شود.

طبق تقسیم‌بندی برنامه توسعه ملل از وضعیت کشورها در شاخص توسعه انسانی، باید کشور ایران را با شاخص 0.797 و رتبه جهانی 65 از 189، کشوری با میزان توسعه انسانی بالا قلمداد کنیم. طبق گزارش توسعه انسانی کشورهایی با شاخص توسعه انسانی بین 0.7 تا 0.799 جزء کشورهای با سطح توسعه انسانی بالا محسوب می‌شوند.

4- گزارش جهانی شادکامی 2020 (World Happiness Report)

 در گزارش مذکور شادکامی معادل «ارزیابی ذهنی فرد از وضعیت زندگی خود» تعریف شده است و جهت سنجش شادکامی از سوال ارزیابی زندگی «موسسه نظرسنجی گالوپ» استفاده می‌شود. موسسه گالوپ نیز از مقیاس کانتریل (1965) در ارزیابی فرد از زندگی خود بهره می‌گیرد. موسسه گالوپ از شهروندان در سطح جهانی سوال می‌کند: «فرض کنید یک نردبان دارای 10 پله است. پله صفر به‌معنای بدترین وضعیت و حالت زندگی و پله 10 به‌معنای بهترین وضعیت و شرایط زندگی است. درحال‌حاضر شما احساس می‌کنید در کدام پله از نردبان ایستاده‌اید؟» براساس پاسخ‌هایی که شهروندان به این پرسش می‌دهند و در بازه صفر تا 10 وضعیت عمومی زندگی خود را ارزیابی می‌کنند، کشورها از حیث «رضایت از زندگی» رتبه‌بندی می‌شوند. گزارش جهانی شادکامی تنها به نتایج حاصل از پاسخ‌های افراد به پرسش موسسه گالوپ در ارزیابی شادکامی افراد اکتفا نکرده و آن را به‌مثابه متغیر وابسته درنظر گرفته است که متغیرهای دیگری بر آن تاثیرگذارند و نمره شادکامی را از مجموع متغیرهای اشاره ‎شده ارائه می‌کند؛ متغیرهای مستقل و تاثیرگذار بر میزان رضایت فرد از زندگی، آزادی انتخاب و ادراک فساد. رتبه ایران در گزارش جهانی شادکامی 2020 با نمره 4.672 در بازه (10-0) از بین 157 کشور، 118 است.

جایگاه ایران در شاخص‌های توسعه اجتماعی اشاره‌شده نشان می‌دهد، کشور در وضعیت نسبتا آسیب‌پذیر قرار دارد. گفتنی است از بین ابعاد مختلف توسعه اجتماعی، بعد مربوط به بهداشت و سلامت و بخش آموزش در ایران وضعیت بهتری نسبت به بقیه ابعاد دارد. ازاین‌رو می‌بینیم در شاخص توسعه انسانی وضعیت ایران نسبت به سایر شاخص‌ها بهتر است. در این یادداشت کوتاه سعی شد به‌طور خلاصه وضعیت فعلی توسعه اجتماعی طبق آخرین آمار و اطلاعات موجود تشریح شود تا زمینه را برای بررسی‌های مقایسه‌ای و روندی و تحلیل وضعیت موجود فراهم کند.