یادداشت منتشر شده از محمدحسین جان بابانژاد، پژوهشگر ایسپا در روزنامه دنیای اقتصاد، 7 خرداد 1399

براساس آمارها و اطلاعات موجود، این بیماری همه‌گیر عمدتا در شهرها متمرکز شده است، چراکه جمعیت مناطق شهری متراکم‌تر از مناطق روستایی است. بنابراین شهرها از پتانسیل بیشتری برای تبدیل شدن به کانون‌های آلودگی و انتشار بیماری برخوردار هستند. در بخش شهری، ویروس کرونا زندگی شهری را تا حدی دگرگون و دسترسی به اماکن عمومی را محدوده کرده است. کسب‌وکارهای خرد شهری نیز تحت‌تاثیر شیوع ویروس کرونا قرار گرفته‌اند و تبعات اقتصادی کرونا، بخش کسب‌وکارهای خرد شهری را به علت قرنطینه شدن شهروندان و حتی فاصله‌گذاری اجتماعی بیشتر تحت‌تاثیر قرار داده است. تاثیر مستقیم این اقدامات سلامت‌محور تاکنون عمدتا بر درآمد شهری به‌خصوص در بخش‌های خدمات شهری به‌صورت رسمی‌ و غیر رسمی(گردشگری و مسافرت، خرده فروشی‌ها، بخش پذیرایی و تجارت، حمل‌ونقل و ...) بوده است. همچنین بسیاری از صنایع فرهنگی شهر مانند سینما، گالری‌های هنری، موزه‌ها، تئاترها و اماکن موسیقی تحت‌تاثیر شدید این بحران قرار گرفته‌اند. شهرها بخشی از تنوع و زندگی اجتماعی عمومی خود را از دست داده‌اند. سینماهای عمومی به سینماهای خانگی تبدیل شده‌اند. حتی برخی بر این باورند در صورت ادامه دار شدن یا طولانی شدن روند بیماری کرونا، بسیاری از مشاغل خدمات شهری از بین می‌روند و حتی این ویروس می‌تواند در شهرهای درحال توسعه و سکونتگاه‌های غیررسمی ناآرامی‌های اجتماعی را افزایش دهد، شکاف شهری و فاصله طبقاتی را تشدید کند. در زمینه فاصله طبقاتی و شکاف شهری نتایج نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران که به کارفرمایی دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران در تاریخ ۱۶ تا ۱۹ فروردین در شهر تهران با حجم نمونه ۱۰۲۳ نفر انجام شده است، نشان می‌دهد مدت زمان تحمل اقتصادی شهروندان در صورت ادامه تعطیلی شهر به‌خاطر کرونا بین پهنه‌های مختلف توسعه‌ای شهر تهران (مناطق توسعه‌یافته (۶، ۲، ۱، ۳)، نسبتا توسعه‌یافته (۷، ۵)، توسعه متوسط (۱۱، ۲۱، ۱۳، ۲۲، ۸، ۴)، کمتر توسعه‌یافته (۲۰، ۱۲، ۹، ۱۴، ۱۰) و توسعه‌نیافته (۱۷، ۱۹، ۱۸، ۱۵، ۱۶) تفاوت معناداری دارد. به‌طوری‌که ساکنان مناطق توسعه‌نیافته، کمتر توسعه‌یافته و با توسعه متوسط بیشتر از مناطق دیگر گفته‌اند همین الان هم قادر به تحمل نیستند. در مقابل ساکنان مناطق توسعه‌یافته و نسبتا توسعه‌یافته بیشتر از مناطق دیگر بیان کرده‌اند پنج ماه و بیشتر می‌توانند تحمل کنند. 

بنابراین پیامدهای اقتصادی کرونا بر اقتصاد شهری می‌تواند بسیار سنگین‌تر از تبعات بهداشتی آن باشد. در همین زمینه شهرداری‌ها نیز از این بحران مستثنا نیستند. با متوقف شدن فعالیت مدیریت شهری در برخی از ارکان توسعه پایدار همچون صنعت گردشگری، اقتصاد شهر مورد تهدید واقع شده است. بسیاری از کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند شهرداری‌ها به‌خصوص شهرداری‌های شهرهای گردشگرپذیر با کسری بودجه شدید مواجه شوند. گردشگری به‌عنوان یکی از ارکان مهم درآمد پایدار و توسعه اقتصاد شهری در معرض تعطیلی کامل قرار گرفته است که شواهد آن را می‌توان در کشور در ایام نوروز مشاهده کرد. بی‌شک در صورت ادامه پیدا کردن روند شیوع این ویروس، اکثر شهرهای جهان، خالی از گردشگر شده و کسب‌وکارهای مرتبط با این بخش به‌صورت کامل از بین می‌رود. بنابراین، ناتوانی شهرهای تک‌بعدی به لحاظ درآمدی به‌خصوص شهرهای ایران در تحمل پیامدهای اقتصادی ناشی از قرنطینه، نقش موثری در رکود اقتصاد شهری خواهد داشت. از طرفی بسیاری از شهرداری‌های کشور که وابسته به درآمد ناپایدار و ساخت‌وساز شهری هستند در دوران کرونا با فروکش کردن ساخت‌وسازها، درآمدها نیز کاهش می‌یابد. کاهش درآمدها بر کاهش سرمایه‌گذاری شهری نیز تاثیر داشته و موجب عقب‌نشینی توسعه‌گران شهری از سرمایه‌گذاری در شهر خواهند شد.

از طرفی باید به این نکته توجه کرد که تعطیل شدن شهر در بخش گردشگری، سیستم‌های مدیریت شهری شهرهای کشور که برای جذب و استفاده حداکثری از درآمد گردشگری برنامه‌ریزی کرده بودند، ایجاد مشکل می‌کند و بخش زیادی از درآمدهای پیش‌بینی شده سیستم مدیریت شهری در بودجه سال ۹۹ شهرداری‌ها را نامحقق می‌سازد و در عین حال در چند ماه‌ اخیر، هزینه‌های پیش‌بینی نشده زیادی به شهرداری‌ها برای حفظ و توسعه بهداشت عمومی تحمیل شده است. حتی تاثیرات اقتصادی کرونا تا حدی است که بسیاری از شهروندان پیش‌بینی انتظار کاهش درآمد خانوار در سال‌جاری را دارند. براساس نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) با عنوان «سنجش دیدگاه شهروندان تهرانی درخصوص بیماری کرونا» که به کارفرمایی دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران در تاریخ ۲ تا ۴ اردیبهشت با حجم نمونه ۱۰۴۲ نفر انجام شده است، ۷۶درصد از شهروندان با توجه به آنچه در دوران کرونا دیده‌اند و شنیده‌اند کرونا را یک خطر واقعی می‌دانند. و ۲/ ۵۷درصد از شهروندان به میزان زیاد و خیلی زیاد و ۹/ ۲۶ درصد به میزان کم و خیلی کم انتظار دارند امسال درآمد خانوار آنها به‌خاطر کرونا کاهش یابد. انتظار ۷/ ۱۴درصد از شهروندان از کاهش درآمد خانوار آنها در امسال در سطح متوسط بوده است. در این ارتباط نقاط حاشیه‌ای شهرهای بزرگ و بخش‌های در اصطلاح جنوب شهری، می‌توانند مراکزی باشند که بیشتر تحت‌تاثیر این بحران قرار گیرند، چراکه ساکنان این مناطق وابسته به درآمدهای روزانه هستند. این مورد را می‌توان در نظرسنجی مشترک دفتر مطالعات شهرداری و ایسپا (موج سوم) مشاهده کرد. دیدگاه شهروندان درخصوص ادامه قرنطینه و شروع فعالیت‌ها(موج‌سوم) در بین پهنه‌های مختلف توسعه‌ای شهر تهران رابطه معنا‌داری دارد. به‌طوری‌که ساکنان مناطق توسعه‌یافته شهر تهران بیشتر از مناطق توسعه‌ نیافته، بیان کرده‌اند تا از بین رفتن کامل کرونا مردم باید خانه‌نشینی را ادامه دهند و در خانه‌هایشان بمانند. در مقابل ساکنان مناطق شهری توسعه‌نیافته و کمتر توسعه‌یافته شهر تهران بیشتر از ساکنان دیگر مناطق معتقد بودند حتی با وجود کرونا فعالیت‌های اقتصادی باید شروع شود.

در جمع‌بندی می‌توان گفت اگر چه تجارب آنفلوآنزای ۱۹۱۸ نشان می‌دهد شهرها بعد از فروکش کردن ویروس رونق می‌گیرند، اما برای شهرها، مدیران شهری و کلان‌شهرها بسیار مهم است که بتوانند استراتژی‌های مختلفی را جهت حل بحران اقتصادی در نظر گرفته و شکوفایی شهرها را با بهره‌گیری از متخصصان فراهم کنند. در دوران کرونا اگر چه بسیاری از بخش‌های خدمات شهری با بحران و رکود مواجه شده، اما در همین دوران بخش‌هایی از قبیل تجارت الکترونیکی، توزیع، تولید پیشرفته برای مراقبت‌های بهداشتی، فرآوری موادغذایی و توزیع آنها در مناطق شهری رشد کرده است. بنابراین کرونا با همه بحران‎هایی که در مناطق شهری ایجاد کرده، اما فرصتی برای برنامه‌ریزان شهری و کارآفرینان فراهم کرده است تا پیشرفت بهتری در زمینه دیجیتالی شدن داشته باشند، کرونا ایجاد «شهرهای هوشمند» را به مسوولان و دولتمردان گوشزد کرده است. در شهر هوشمند، اکثر فعالیت‌ها به‌صورت دورکاری انجام می‌شود. شهروندان این‌گونه شهرها در منازل خود بسیاری از کارهای روزمره خود را انجام می‌دهند و هیچ نیازی نمی‌بینند برای انجام فعالیت‌های جاری مثلا امور بانکی و... از منزل خارج و به نهاد مربوطه مراجعه کنند. لازمه ایجاد شهر هوشمند برنامه‌ریزی استراتژیک مناسب، همکاری بین بخشی بین نهادها، مراکز، سازمان‌ها، دولت، جامعه مدنی و... است.