بررسی سیر تطور نظرسنجی در ایران و جایگاه ایسپا در این مسیر عنوان یادداشتی است که محمد آقاسی ـ جامعه شناس و  رئیس سابق ـ به بهانه نوزدهمین سال تاسیس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) به آن پرداخته است.

به گزارش روابط عمومی ایسپا به نقل از ایسنا، در این یادداشت می‌خوانیم:

آلفرد هیچکاک برای سینما، سینماگران و منتقدان سینما نامی شناخته شده و جاودانه است؛ هم برای کسانی که له و هم برای کسانی که علیه او بوده و هستند. سینمای او، با فیلم های دلهره آور و ترسناک شناخته می شود و کم تر وجوه جامعه شناختی دارد. اما چرا این فیلم ساز برای نگارنده باید اهمیت پیدا کند؟ هیچکاک یکی از بهترین فیلم های خودش و تاریخ سینما به نام سرگیجه(Vertigo) را با استفاده از بن مایه ها و نظریه های روان شناختی در سال 1958 ساخته است یعنی شصت و دوسال پیش. اواخر فیلم و در یک سکانس هنگامی که فرگوسن کارگاه در آستانه در منزل سوژه خویش می رسد، از او می پرسد که آیا مامور نظرسنجی شرکت گالوپ(Gallup Inc) است؟ این تنها نشانه کوچکی است که در آن سالها نیز موسسه گالوپ در عرصه عمومی شناخته شده است.

نظیر چنین انعکاسی از صنف و صنعت افکارسنجی و نظرسنجی را در سینمای ایران به خاطر ندارم. البته در فیلم ملبورن ساخته نیما جاویدی به سال 1392 پرسشگر مرکز آمار ایران برای طرح سرشماری تصویر شد است؛ و البته تردیدی نیست که پرسشگر در خط مقدم میدان نظرسنجی و پیمایش هم هست اما سرشماری ها امری مشخص و معلوم برای مردم بوده و هست. هم از جهت قدمت اجرا در کشور و هم از جهت ابعاد تبلیغاتی که برای اجرای آن و انتشار نتایج به صورت معمول وجود دارد.

توجه به افکارعمومی و سنجش آن را می توان یکی از نشانه های تبلور وجودی مردم در عرصه های حاکمیتی دانست. سابقه سنجش افکار عمومی در ایران قریب به نیم قرن می رسد. در حال حاضر هم می توان تجربه نظرسنجی را در کشور جوان دانست. تجربه جوانی که در شش مقطع تطورات آن را می توان بررسی نمود.

برهه اول از سال های 1347 تا 1358 است که نخستین گام های نظرسنجی در ایران برداشته شد و در حقیقت باید تولد نظرسنجی را بدان زمان متعلق دانست. فعالیت‌های نظرسنجی در این دوره پر از مطالب مهمی است که بازخوانی آن خود فرصت موسعی را می طلبد. اما هم در تلویزیون و هم در موسسه مطالعات تحقیقات اجتماعی در ایران فعالیت هایی صورت گرفت. هرچند نام علی اسدی و مجید طهرانیان در این دوره بر سر زبان هاست اما دیگرانی چون مرتضی کتبی نیز دغدغه هایی در حوزه سنجش افکارعمومی داشته اند.

در سال های پس پیروزی انقلاب اسلامی با یک دوره سکوت طولانی نظرسنجی ها روبرو هستیم. علاوه بر کوران حوادث پس از پیروزی، شرایط خاص دهه شصت، دوره ای را پدید آورد که اگر کارهایی هم صورت پذیرفته یا منتشر نشده و یا بسیار محدود بوده است. اما  نظرسنجی ها در کنار پیمایش های ملی از سال های 1374 تا 1379 تولدی دوباره می یابند. در این دوره علاوه بر اجرای چند پیمایش ملی، شرایط سیاسی-اجتماعی کشور به سمت و سویی می رود که نظرسنجی ها در قالب موسسه های خصوصی و یا فعالیت های پراکنده به ویژه برای انتخابات دوم خرداد 1376 پا به میدان می گذارند. اما این حضور نیز سازمان یافته و قوام یافته نبود.

در دوره سالهای 1380 تا 1384 شاهد تاسیس مراکز متعدد نظرسنجی در ایران و حتی در درون دولت هستیم. دفتر طرح های ملی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پایه گذاری شده و با معونه علمی و عملی بالایی اجرای چند پیمایش ملی را در دستور کار قرار می دهد. علاوه براین موج مشهور در جهاددانشگاهی، متناظر برخی فعالیت های فرهنگی دیگر و متاثر از شرایط سیاسی- اجتماعی آن روزگار مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران با نام مخفف ایسپا در درون معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی متولد می شود. چابکی و چالاکی در اجرای نظرسنجی ها و نیز انتشار نتایج نظرسنجی ها در روزنامه های کثیرالانتشار ایسپا را وارد عرصه عمومی کشور کرد.

در دوره 1384 تا 1392 علاوه بر سکوت فراگیر موسسات مهم و بزرگ نظرسنجی، برخی تلاش کردند جنس تقلبی را به جای اصلی به بازار آورند. مطالعات اجتماعی پیمایشی در ایران با برخی اتهامات از جمله بومی نبودن و یا علمی نبودن روبرو شد. در این دوره همچنین عزم چندانی برای این قبیل مطالعات در نزد مسوولان دیده نمی شد. سال 1388 و مسائل انتخابات دامن گیر موسسات نظرسنجی هم شد اما در انتخابات ریاست جمهوری سال 1392 و با آزمون مجدد نظرسنجی ها دوره تقویت جدیدی برای این محصول مهم جامعه شناسی در ایران اتفاق می افتد. موسسات نظرسنجی توانستند شرایط انتخابات را به خوبی مورد مطالعه قرار دهند و سربلند از این آزمون خارج شوند. مرور نظرسنجی ها در این دوره بیانگر آن است که لااقل سناریوهایی برای تخمین انتخابات ارائه شد که بسیار نزدیک به صحت بود.

در این سالها رونق دوباره ای به بازار پیمایش های ملی و نظرسنجی ها باز گشت اما این پایان ماجرا نبود. انتخابات سال 1396 مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) اقدام به انتشار یافته های نظرسنجی در طول دوره انتخابات نمود. کاری که پیش تر یا انجام نمی شد و یا آنقدرناقص بود که از جهت اعتبار علمی مورد خدشه قرار می گرفت. تخمین صحیح آینده انتخابات، تبیین رفتار انتخاباتی مردم ایران و اعلام پیش بینی نتیجه انتخابات پیش از روز برگزاری، کارآمدی نظرسنجی ها به عیان اثبات کرد و ایسپا در این زمینه خوش درخشید؛ و به نظر می رسد با کارآمدی نظرسنجی ها دوره کارایی های جدید برای نظرسنجی ها در ایران پیش رو می باشد. ایسپا برای جامعه شناسی، جامعه شناسان و منتقدان جامعه شناسی نامی معتبر، شناخته شده و جاودانه است.

البته این موفقیت تصادفی نبود. مولفه های فراوانی در به دست آوردن این اعتبار دست داشت. تلاش مستمر در اجرای طرح های نظرسنجی سرلوحه فعالیت‌های ایسپا بود به صورتی که در سال‌های 1396 به این سو روزانه به صورت متوسط 500 پرسشنامه تکمیل می شد. تکمیل پرسشنامه ها در این حجم خروجی اجرای طرح های مهم پیمایشی و نظرسنجی بود که در سطح ملی به سرانجام می رسید. یکی دیگر از دلایل موفقیت ایسپا انباشت تجربه موجود در این موسسه است. تمام تلاش و توان این دوره در بازخوانی و مطالعه سال‌های گذشته و احیای تمام توانمندی های مرکز به کار گرفته شد. اما در عین حال از شرایط روز نیز غفلت نشد.

برنامه ریزی و عمل به برنامه ها رکن دیگر موفقیت بود. در طول این مدت برنامه پنجم که به صورت هماهنگ در جهاد دانشگاهی سه ساله بوده است، طی سال‎های 92 تا پایان 95 اجرا گردید. هم‎چنین با پایان سال 97، دومین سال از برنامه پنج ساله ششم ایسپا اجرا گردید. به صورت میانگین حدود70 درصد برنامه های مختلف ایسپا با محوریت ترویج گفتمان نظرسنجی که اجرا، تنها یک بخش آن بوده است، محقق شد.  

خلاقیت در کنار کار مستمر و برنامه ریزی مداوم، عامل دیگر موفقیت می توان ذکر کرد. برای اولین بار در کشور نرم افزار گردآوری اطلاعات طراحی و اجرایی شد. با توجه به حذف کاغذ از چرخه پرسشگری نرم افزار نظرسنجی سبز نام گرفت که با استفاده از آن به صورت برخط می توان اقدام به گردآوری اطلاعات نمود و خطای پرسشگری را نزدیک به صفر کاهش داد. استفاده از این نرم افزار در سایت تلفنی مرکز که بازطراحی شده و خطوط تلفن آن 2.8 برابر بیشتر شده بود، سرعت عمل و چابکی ایسپا را افزایش داد و باعث شد در بسیاری از برهه های خاص و حساس، به راحتی اقدام به گردآوری اطلاعات نماید.

یکی از نقاط تمایز و تفاوت ایسپا با سایر مجموعه های نظرسنجی گستره کشوری آن است. یعنی عامل دیگر موفقیت ارتباط تنگاتنگ مرکز با شعب بود که شبکه ارتباطی گسترده را ایجا کرده بود. تشکیل جلسات شورای فنی مشورتی شعب از موارد قابل اتکای ارتقای وضعیت ایسپا بود. همین طور برای آموزش مدیران اجرائی شعب استانی طرح اولویت سنجی آموزشی اجرا گردید. همچنین این مرکز در راستای توسعه دانش نظرسنجی و تعالی روابط عمومی در کشور سلسله نشست ‏هایی را تحت عنوان «نوانگار» در نه استان طی سال های 95 تا 97 برگزار کرد. در ادامه فعالیت های ایسپا می‌توان به برگزاری نشست های تخصصی «نواندیش» برای توانمندسازی دانشجویان و فارغ­ التحصیلان جوان و ارتقاء سواد نظرسنجی در حوزه روشی و اجرایی (گردآوری اطلاعات) اشاره کرد.

امروز 18 اردیبهشت 1399، نوزده سال از تاسیس ایسپا می گذرد. سالهای دشواری پشت سر گذاشته شد و تلاش شد که مامنی برای شنیده شدن صدای مردم به وجود آید. فرصت مغتنم است تا علاوه بر حق شناسی و قدرشناسی از کلیه مدیران و عزیزانی که طی این سال ها با خدمات و زحمات خویش نام ایسپا را بلند آوازه ساخته اند، این نوشته را بهانه کنم تا فرارسیدن نوزدهمین سالگرد تاسیس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) را به همه همکاران جهادگرم در سراسر کشور، مدیران استانی و کلیه پرسشگران، صمیمانه تبریک و تهنیت عرض نماید. باشد که این مسیر افتخار تا قله بلند خویش ادامه یابد.