لزوم حساسیت در تحلیل نتایج نظرسنجی ها: تأملاتی در خصوص نظرسنجی های مرتبط با کرونا

یادداشتی از مهدی رفیعی بهابادی/سرپرست مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)
منتشر شده در روزنامه اعتماد، 8 اردیبهشت 1399

نظرسنجی یک فعالیت علمی است که دارای مراحل مختلفی است و اعتبار یک نظرسنجی منوط به اجرای درست همه این مراحل است. بدیهی است هر کدام از این مراحل به درستی انجام نشود بر روی کل فرایند نظرسنجی تأثیر گذاشته و اعتبار نتایج را با خدشه مواجه می¬کند. یکی از مراحل حساس یک نظرسنجی تحلیل آن و برداشتی است که از داده های خام می شود. به وفور اتفاق می افتد که از نتیجه یک نظرسنجی به دلایل مختلف برداشت های ناصحیح می شود و این برداشت ناصحیح نه تنها کمکی به جریان سیاست گذاری در آن موضوع نمی کند بلکه ممکن است سیاستگذار را به مسیری غلط سوق دهد. در تحلیل نتایج نظرسنجی ها  و همچنین مقایسه های احتمالی بین نتایج نظرسنجی¬های مختلف باید ملاحظات زیادی مد نظر قرار گیرد که از این میان در این یادداشت به 5 مورد اشاره می شود: 

1- دقت در تحلیل نتایج با توجه به نوع سؤال

تجربه 19 ساله ایسپا در انجام نظرسنجی نشان می¬دهد تغییری اندک در یک سؤال و یا گزینه¬های سؤال ممکن است منجر به نتایج متفاوت شود. لذا همواره در تحلیل نتایج و یا مقایسه¬های احتمالی نتایج نظرسنجی¬ها، باید شیوه طرح سؤال را در نظر گرفت. در این زمینه مثال¬های متعددی می¬توان ذکر کرد. به عنوان مثال، ایسپا تاکنون 7 طرح نظرسنجی در خصوص شیوع ویروس کرونا انجام داده است که در این 7 طرح، سؤالات مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از این سؤالات در خصوص ترس و نگرانی از ابتلا به کروناست. نتایج ایسپا نشان می¬دهد وقتی صحبت از نگرانی یا ترس خود فرد از ابتلا به کرونا مطرح می شود نگرانی بسیار کمتر از زمانی است که صحبت از نگرانی از ابتلای خود یا یکی از اعضای خانواده است. در نظرسنجی ایسپا و دفتر مطالعات اجتماعی شهرداری تهران در تاریخ 16 تا 19 فروردین، 51 درصد مردم تهران گفته اند به میزان زیاد از ابتلای خود یا خانواده شان به کرونا نگرانند اما وقتی همین سؤال یک هفته بعد در سطح ملی این گونه مطرح می¬شود که «چقدر از ابتلای خود به کرونا می¬ترسید؟» 36 درصد اظهار کرده اند به میزان زیادی می ترسند. مقایسه نتایج این دو سؤال کار درستی نیست چون حتی اگر حتی تفاوت جامعه آماری در نظر گرفته نشود دست کم در دو مقوله تفاوت وجود دارد. اول اینکه در سؤال اول در مورد خود و خانواده سؤال شده اما در سؤال دوم فقط در مورد خود فرد سؤال شده است. بسیاری افراد هستند که نگرانی در مورد ابتلای خود ندارند اما از ابتلای پدر یا مادرشان به کرونا نگرانند. تفاوت دوم ناشی از تفاوت کلمه ترس و نگرانی است. ترس یک مرحله بعد از نگرانی است و بار معنایی منفی تری دارد و ممکن است بسیاری افراد از این که اظهار کنند از چیزی می ترسند ابا داشته باشند اما همان فرد ممکن است در مورد آن مسئله اظهار نگرانی کند. یا در نظرسنجی هفته آخر فروردین پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات 61 درصد افراد ساکن در مراکز استان ها گفته اند از ابتلای خود یا خانواده شان به کرونا نگرانی زیادی دارند. اما اگر در نظرسنجی که همزمان توسط ایسپا انجام شده فقط جامعه شهری را در نظر بگیریم (و روستاها را از تحلیل کنار بگذاریم) 35.7 درصد گفته اند از ابتلا به کرونا می ترسند. این نتایج نشان می¬دهد تا چه حد مطرح کردن سؤالات به گونه متفاوت باعث نتایج متفاوت می شود که باید در تحلیل مد نظر قرار بگیرد.

به عنوان یک مثال دیگر می توان از انجام ملاحظات بهداشتی در ایام کرونا نام برد. در نظرسنجی که 17 تا 20 فروردین توسط ایسپا و با مشارکت ستاد عملیات مبارزه با بیماری کرونا در کلانشهر تهران انجام شد چند گزینه برای پاسخگویان خوانده شد و از پاسخگویان خواسته شد بگویند کدام یک از این موارد را در ایام نوروز رعایت کرده اند. یکی از این گزینه¬ها، «شستن دست ها هر یک ساعت به مدت 20 ثانیه» بود. 68 درصد از پاسخگویان این گزینه را انتخاب کرده بودند. در یک نظرسنجی دیگر که یک هفته بعد در سطح ملی توسط ایسپا انجام شد چند گزینه برای پاسخگویان خوانده شد و از آن¬ها خواسته شد بگویند «طی یک هفته گذشته کدام یک از این موارد را معمولاً انجام داده¬اید؟» یکی از گزینه ها «شستشوی مرتب دست ها یا ضد عفونی کردن آن» بود که 93.2 درصد این گزینه را انتخاب کردند. فارغ از تفاوت در جامعه آماری دو نظرسنجی (اولی در تهران و دومی در سطح کل کشور) بخشی از تفاوت ناشی از کلمات استفاده شده در گزینه های سؤال بوده است. در اولی که در تهران انجام شده قید شستن در هر ساعت و به مدت 20 ثانیه باعث شده درصد کمتری از مردم بگویند این کار را انجام می دهند و نباید از این نتیجه این گونه برداشت کرد که «32 درصد مردم اعتقاد یا تجربه شستن دست به مدت 20 ثانیه را ندارند».

برخی سؤالات در نظرسنجی ها چندپاسخی هستند و پاسخگو می¬تواند از بین گزینه های موجود چند گزینه را انتخاب کند. وقتی قرار باشد پاسخگو از بین چندین گزینه، 2 یا 3 گزینه انتخاب کند این که چه تعداد گزینه در سؤال داشته باشیم بر درصد هر کدام از گزینه ها تأثیر دارد و در تحلیل باید به این مسئله توجه کرد. در نظرسنجی اخیر ایسپا در سطح ملی در تاریخ 24 تا 27 فروردین در قالب یک سؤال، 8 مکانی که در ایام شیوع کرونا محدود و یا تعطیل شده بود برای پاسخگویان خوانده شد و از پاسخگویان خواسته شد بگویند «اگر قرار باشد محدودیت ها از مراکز زیر برداشته شود شما ترجیح می دهید کدامیک از موارد زودتر بازگشایی شود؟» در گزینه های سؤال گزینه هیچکدام وجود نداشته و فرض سؤال این بوده «اگر قرار باشد محدودیت ها برداشته شود». پاسخگویان می بایست از این 8 مکان بین 1 تا 3 گزینه که برایشان اولویت بیشتری داشته را انتخاب کنند. بدیهی است این سؤال اولویت نسبی این مکان ها را برای پاسخگویان با توجه به شرایط و امکاناتشان نشان می¬دهد. در مواجهه با این سؤال 27 درصد کل نمونه (33 درصد کسانی که حداقل یکی از 8 گزینه را انتخاب کرده اند) مکان های زیارتی را انتخاب کرده اند. اما باید توجه داشت که این به معنای این نیست که اگر محدودیت ها از این مکان ها برداشته شود 33 درصد مردم به آن مراجعه خواهند کرد. چرا که پاسخگو از بین 8 گزینه دست به انتخاب زده و گزینه هیچکدام هم پیش روی او نبوده است. یک هفته قبل از این نظرسنجی از شهروندان تهرانی پرسیده شده «در صورت رفع محدودیت های اعمال شده و بازگشایی مراکز ذیل با وجود تداوم شیوع کرونا به کدام یک از این مراکز مراجعه می¬کنید؟»گزینه اماکن مذهبی و زیارتگاهی نیز یکی از گزینه ها بوده است. در این سؤال پاسخگویان محدودیتی برای انتخاب نداشتند و می توانستند چندین گزینه انتخاب کنند. 5.5 درصد تهرانی ها گزینه اماکن مذهبی و زیارتگاهی را انتخاب کرده اند. بدیهی است بخشی از تفاوت ناشی از تفاوت تهران با سایر نقاط کشور است اما بخش مهمی از آن نیز به تفاوت صورت سؤال بر می گردد.

یا در همان نظرسنجی ملی (24 تا 27 فروردین) وقتی گزینه اماکن زیارتگاهی توسط 27 درصد نمونه انتخاب شده بود گزینه «سینما، تئاتر و کنسرت» توسط 6 درصد نمونه انتخاب شده بود. در تحلیل این سؤال نباید این گونه برداشت شود که سینما، تئاتر و کنسرت برای مردم اهمیتی ندارد بلکه تحلیل باید با لحاظ این نکته انجام شود که بخش مهمی از نمونه آماری (حدود 50 درصد) ساکنین روستاها و شهرهای درجه 2 (شهرهای غیر از مرکز استان) هستند که دسترسی به سینما، تئاتر و کنسرت ندارند یا دسترسی اندکی دارند. لذا چون دسترسی ندارند بازگشایی این اماکن برایشان اولویتی هم ندارد. 

ممکن است این سؤال مطرح شود که چرا سؤالات ثابتی در طول زمان مطرح نمی شود تا بتوان ارزیابی دقیقی از روند تحولات جامعه راجع به یک موضوع داشت. مسلماً وضعیت ایده ال این است که یک سری سؤالات ثابت در کنار برخی سؤالات متفاوت مطرح شود که روند تحولات بهتر رصد شود. امری که معمولاً در سنجش برخی شاخص های اجتماعی و سیاسی و فرهنگی توسط ایسپا به میزان زیادی رعایت می شود. اما واقعیت این است که تعداد قابل توجهی از طرح های ایسپا، کارفرمایی هستند و هر کارفرما بنا به ملاحظاتی که دارد ممکن است سؤالات متفاوتی را طرح کند. عنصر زمان نیز ممکن است در تغییر نوع سؤالات دخیل باشد. به عنوان مثال در همین نظرسنجی های مربوط به کرونا، زمان انجام نظرسنجی در طرح سؤالات متفاوت بسیار تأثیرگذار است. چون شرایط مدام در حال تغییر است اقتضای این شرایط این است که سؤالات نیز متناسب با شرایط تغییر نمای

2- شیوه نمونه گیری و روش گردآوری اطلاعات

نمونه گیری و شیوه گردآوری اطلاعات عنصر مهم دیگری است که در تحلیل نتایج نظرسنجی ها باید مد نظر قرار گیرد. در چند سال اخیر نظرسنجی های تحت وب در بین بسیاری از مردم عادی و حتی اصحاب علوم اجتماعی رایج شده است. چیزی که بندرت توسط مؤسسات معتبر نظرسنجی انجام می شود. چون هدف مؤسسات نظرسنجی برآورد از وضعیت جامعه است که بدیهی است نظرسنجی های اینترنتی چنین هدفی را برآورده نمی کنند. بسیاری از افراد نظرسنجی های اینترنتی انجام می دهند و بی محابا نتایج آن را به کل جامعه تعمیم می¬دهند در صورتی که هر کسی که با مقدمات علم آمار آشنایی داشته باشد می داند نظرسنجی های اینترنتی حتی به استفاده کنندگان از اینترنت نیز قابل تعمیم نیست چرا که شرط اصلی یک نمونه گیری تصادفی به گونه ای که همه افراد جامعه آماری شانس برابر و غیر صفر برای انتخاب شدن داشته باشند را دارا نیست. اساساً در این گونه نظرسنجی ها پاسخگو انتخاب نمی شود بلکه انتخاب می کند و همین اصل باعث تورش و در نتیجه غیر قابل تعمیم بودن نتایج می شود. اساس روش پیمایش علمی این است که محقق بر اساس معیارهای علمی، نمونه های خود را انتخاب کند و نه این که این فرایند برعکس باشد. کسانی که تصمیم می گیرند به لینک مربوط به نظرسنجی های اینترنتی مراجعه و پرسشنامه را تکمیل کنند احتمالا افرادی هستند که نسبت به متوسط جامعه به آن موضوع علاقمندتر یا حساس تر هستند و در آن زمینه کنجکاوترند. اگر به مشخصات زمینه ای پاسخگویان در نظرسنجی های اینترنتی دقت شود (در صورتی که ارائه شود) معلوم می شود که تفاوت بسیار زیادی با مشخصات جامعه دارد. به عنوان مثال در حالی که در نظرسنجی های علمی و همچنین نتایج سرشماری ها حدود 30 تا 40 درصد جامعه دارای تحصیلات دانشگاهی هستند در اکثر نظرسنجی های اینترنتی بیش از 70 یا 80 درصد نمونه تحصیل کردگان دانشگاهی هستند. سطح تفاوت نتایج نظرسنجی های اینترنتی با نظرسنجی های حضوری یا تلفنی که مبتنی بر شیوه نمونه گیری تصادفی است گاهی به قدری است که کاملاً نتایج معکوس به دست می دهد. به عنوان مثال در حالی که در نظرسنجی های تلفنی که انتخاب نمونه به صورت تصادفی انجام می شود 65 درصد مردم اخبار و اطلاعات مربوط به کرونا را از صدا و سیما دنبال کرده اند نتایج نظرسنجی های اینترنتی نشان داده است 70 درصد مردم از طریق شبکه های اجتماعی اخبار و اطلاعات کرونا را دریافت کرده اند. بدیهی است کسی که از طریق تلگرام نظرسنجی را پاسخ می دهد از همان طریق هم اخبار را دنبال می کند. 

غرض اینکه در هنگام تحلیل نتایج یک نظرسنجی، شیوه نمونه گیری و روش گردآوری اطلاعات باید مد نظر قرار گیرد و اطلاعات به دست آمده بر اساس یک روش که یک قشر خاصی از مخاطبین را فیلتر می کند را نباید به اشتباه به کل جامعه تعمیم داد و آن را مبنای سیاست گذاری برای کل جامعه قرار داد. نظرسنجی اینترنتی شاید بتواند اهدافی مانند بررسی روابط بین متغیرها را برآورده نماید اما نمی تواند در مورد وضعیت کل جامعه آمار ارائه نماید.

در خصوص نظرسنجی¬های تلفنی نیز نتایج اعتبارسنجی¬های صورت گرفته نشان می¬دهد در موضوعات غیر حساس تفاوت نظرسنجی های تلفنی و حضوری بسیار اندک است ولی چنانچه موضوعات حساس از طریق تلفن پرسیده شود ممکن است بسته به نوع سؤال و میزان حساسیت آن محافظه کاری بین 1 تا 15 درصد وجود داشته باشد. بنابراین اولاً باید دقت کرد در نظرسنجی های تلفنی سؤالات حساس مطرح نکرد و یا در صورتی که بنا به اضطرار (مانند همین شرایط کرونایی که امکان نظرسنجی حضوری وجود ندارد) سؤال حساس مطرح می شود در تفسیر آن میزان محافظه کاری نیز مد نظر قرار گیرد و تفسیر نتایج با احتیاط صورت پذیرد. هر چند در این چند سال اخیر میزان محافظه کاری نزد مردم کاهش یافته ولی با این حال هنوز وجود دارد. 

3- جامعه آماری

بدیهی است که وقتی جامعه آماری متفاوت است باید انتظار نتایج متفاوت هم داشت. به عنوان مثال خیلی از نظرسنجی ها در تهران انجام می شود اما به گونه ای مورد تحلیل قرار می گیرد که انگار کل مردم ایران چنین نظری دارند. بسیاری از نتایج نظرسنجی ها در حالی ارائه می شود که به صورت دقیق جامعه آماری آن معلوم نیست یا همان طور که پیش از این گفته شد اطلاعات مربوط به نظرسنجی از کاربران تلگرام به کل جامعه ایران تعمیم داده می شود. تجربه 19 ساله ایسپا در اجرای نظرسنجی های متعدد در سطح تهران و کشور نشان می دهد در بسیاری موضوعات نظرات ساکنین تهران متفاوت از مردم سایر استان هاست. پیش از این بخشی از نتایج نظرسنجی های کرونا و اختلاف نظرسنجی های ملی با نظرسنجی های سطح تهران مانند میزان نگرانی و ترس از ابتلا به کرونا و یا میزان تمایل به بازگشایی اماکن مذهبی ذکر شد. یا کسانی که در مراکز استان ها زندگی می کنند در برخی موضوعات تفاوت چشمگیری با افراد ساکن در روستاها یا شهرهای کوچک دارند. لذا هنگام تحلیل نتایج نظرسنجی ها باید دقت نمود نتایج از چه جامعه ای به دست آمده و به جامعه ای خارج از آن تعمیم داده نشود. 

4- زمینه و زمانه انجام نظرسنجی

در هنگام تحلیل نظرسنجی باید به زمان انجام نظرسنجی و اتفاقاتی که قبل و حین نظرسنجی در جامعه رخ داده است دقت کرد. تجربه نشان داده است بسیاری از متغیرها در جامعه ایران وضعیت سینوسی دارند و اکثراً متأثر از شرایط روز جامعه هستند. در همین بحران کرونا، میزان نگرانی و ترس مردم بسیار متأثر از آمارهای اعلامی و یا اظهار نظرهای مسئولان در مورد وضعیت کرونا در کشور است. لذا به نظر می رسد نتایج یک نظرسنجی در مورد کرونا که مثلاً دو هفته پیش انجام شده است چندان با وضعیت فعلی منطبق نیست. این مسئله در بسیاری از موضوعات از جمله موضوعات سیاسی به ویژه رفتارهای انتخاباتی نیز صادق است. 

5- پرهیز از بی اهمیت دانستن اعداد کوچک

در نتایج نظرسنجی¬ها همه اعداد مهم هستند و همیشه نباید به اکثریت توجه کرد. برخی اعداد کوچک حرف های بزرگی برای گفتن دارند. به عنوان مثال وقتی گفته می شود طبق نظرسنجی ایسپا در سطح کشور،  84 درصد خانوارها تنش های خانوادگی شان بر اثر قرنطینه ناشی از کرونا افزایش نیافته و مانند قبل است به معنای این نیست که همه چیز در نهاد خانواده سرجایش است. اکثر جامعه شناسان بر این باورند نهاد خانواده کماکان مستحکم ترین نهاد در کشور ماست که بر خلاف بسیاری از نهادهای دیگر کارکردهای خود را به خوبی انجام می دهد. وقتی در مستحکم ترین نهاد بر اثر کرونا 16 درصد خانوارها تحت تأثیر قرار می¬گیرند نباید این 16 درصد را به دیده بی تفاوتی بنگریم و یا این طور تفسیر کنیم که نتایج نظرسنجی¬ها نشان می دهد وضعیت خانواده در کشور مطلوب است.