به گفته برخی پژوهشگران و مسئولان متولی حوزه فرهنگ در نظام آموزش عالی؛ سبک زندگی جوانان به ویژه دانشجویان در سال‌های اخیر دچار تحول شده است. اینکه چه عواملی در این تغییر دخیل‌ هستند و نیز اثربخشی برنامه‌های فرهنگی - اجتماعی دانشگاه‌ها در میان دانشجویان تا چه حدی است و یا اینکه گرایش دانشجویان به سبک زندگی پایدار و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن چگونه است، موضوع گفت و گو ایکنا با مهدی رفیعی بهابادی رئیس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) است که در ادامه می خوانید.
 
آیا ایسپا درباره اثربخشی برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی در فضای دانشگاه و بازتاب آن‌ها پیمایشی را انجام داده است؟
در پیمایشی که سال گذشته انجام دادیم، تا حدودی به برخی نتایج در این زمینه دست یافتیم. نتیجه این بود که مشارکت دانشجویان در فعالیت‌های فرهنگی دانشجویی اندک است و میزان مشارکت دانشجویان عدد قابل توجهی نیست. اگر سیاست‌گذاری‌ها در جهتی است که هدف آن افزایش مشارکت دانشجویان است، باید بدانیم که مشارکت دانشجویان در فعالیت‌ها زیاد نیست و این به معنای اثربخشی اندک فعالیت‌های فرهنگی است.
اگرچه تحولات را زمانی می‌توان سنجید که کار مشابهی پیش از آن انجام شده باشد. پیش از پیمایش اخیر، کار وسیعی در این زمینه انجام نشده است. نتایج همین پیمایش نشان داد، برخلاف تصور رایج مبنی بر اینکه در بسیاری از شاخص‌ها از جمله آسیب‌های اجتماعی، میزان تعهدات اخلاقی و دینی و نیز رفتار‌های دینی، دانشگاه وضعیتی به‌مراتب بدتری از جامعه دارد، اما نتایج نشان داد در بسیاری از این شاخص‌ها وضعیت دانشگاه از وضعیت جامعه بهتر است. در شاخص اخلاق و تعهد اجتماعی، وضعیت دانشگاه بهتر بود، چرا که یکی از سؤالات ما در این طرح این بود که اگر مشکلی برای گروه‌های مختلف پیش بیاید، دانشجویان چقدر مایل و آماده برای کمک‌رسانی هستند؟ در گزینه‌ها از خانواده گرفته تا هم‌وطنان و مردم جهان موجود بود. یک واقعیت این است که شکاف زیادی بین تعهدی که مردم به خانواده و دیگران دارند، وجود دارد. یعنی شکاف میان تعهدی که مردم به خانواده و اطرافیان نزدیک دارند، با تعهدی که به غیر دارند بسیار زیاد است.
تعهد اجتماعی و اخلاقی، تعهدی تعمیم‌یافته نیست. در کشور‌های دیگر، اگرچه تعهدی را که مردم به خانواده دارند به بقیه اعضای جامعه ندارند، اما فاصله این دو نوع تعهد در کشور‌های دیگر کمتر از ایران است. طبق سنجش‌های انجام شده، ایران جزء کشور‌هایی است که شکاف میان تعهد مردم آن به خانواده و دوستان و تعهد به سایر افراد جامعه زیاد است. با این توصیف، عام‌گرایی در بین مردم ما وضعیت مناسبی ندارد. وقتی هم که این شاخص را در میان دانشجویان سنجیدیم، نتیجه شبیه نوع نگاه مردم بود، اما وضعیت مناسب‌تری داشت. تعهد اجتماعی دانشجویان از مردم عادی بیشتر است. به لحاظ شاخص‌های دین‌داری هم در بسیاری از ابعاد مردم مشابه دانشجویان هستند. در بحث اعتقادات دینی دانشجویان با مردم تفاوت محسوسی ندارند و تفاوت آن‌قدر زیاد نیست که بگوییم معنادار است. در بحث تجربه دینی و رابطه عاطفی انسان با خداوند، وضعیت دانشجویان مناسب است. طبق این پیمایش، ۷۰ درصد دانشجویان تجربه دینی مناسب و احساس نزدیکی با خداوند دارند و از او کمک می‌خواهند و به او توکل می‌کنند. در جامعه هم تقریباً همین نتیجه به دست آمد. آنچه هم در جامعه و هم در دانشجویان ضعیف‌تر از سایر ابعاد دینداری است، دینداری پیامدی است یا آنچه به نام رعایت شرعیات و ترک محرمات می‌شناسیم. همچنین در برخی شاخص‌های مناسکی دینداری نیز ضعف وجود دارد.

آیا پروژه‌ای را با همکاری وزارت علوم در موضوع سبک زندگی دانشجویی انجام داده‌اید؟
آخرین همکاری وزارت علوم و ایسپا به اردیبهشت و خرداد سال ۹۷ برمی‌گردد که پیمایشی در خصوص مسائل روز دانشگاه‌های دولتی کشور بود که گاه مسئولان و متولیان فرهنگی وزارت علوم در مصاحبه‌ها به برخی نتایج آن اشاره کرده‌اند، اما تمام نتایج و گزارش این پیمایش منتشر نشده است. با وزارت علوم در اجرای طرح‎ها همکاری گسترده و زیادی نداشته‌ایم. علی‌رغم اینکه جامعه دانشگاهی و موضوع دانشگاه، نیازمند بررسی مستمر و پایش مداوم است، این کار به صورت مستمر انجام نمی‌شود و جای نظرسنجی‌ها در این حوزه خالی است.
 
نتایج پیمایش‌های کارفرمایی منتشر نمی‌شوند؟
در مورد کار‌هایی که برای کارفرما انجام می‌شود، در ابتدا به آن‌ها متعهد می‌شویم که اطلاعات و خروجی کار را منتشر نکنیم، مگر اینکه خودشان رضایت داشته باشند، اما در این موضوع که خود آن‌ها نتایج را منتشر کنند یا خیر دخالتی نمی‌کنیم.

پیش‌تر ایسپا پیمایشی را درباره سبک زندگی دانشجویان انجام داد.  آیا این طرح ادامه می‌یابد؟
در سال ۹۳ پیمایش ملی با عنوان «سبک زندگی دانشجویان دانشگاه‌های دولتی کشور» از سوی ایسپا با در نظر گرفتن هفت شاخص مهم و براساس سنجه عمومی که متناسب با جامعه طراحی شده، انجام شد. در این پیمایش موضوع این بود که فارغ‌التحصیل شایسته در نظام آموزش عالی ایران باید دارای چه ویژگی‌هایی باشد؟ بر این اساس، با هفت شاخص از جمله شاخص‌های اخلاق و تعهد اجتماعی، عبادی و مناسک (اعتقادات دینی و رفتار دینی)، رشد فردی دانشجویان، نگرش دانشجویان نسبت به اشتغال دانش‌بنیان، نگرش‌های سیاسی و فرهنگی دانشجویان، موضوعات مرتبط با خانواده در بین دانشجویان و تعاملات آن‌ها با خانواده‌شان و نیز نگرش دانشجویان درباره رفتار‌های محیط زیستی، پیمایشی انجام شد. بخشی از هزینه این پیمایش توسط خود ایسپا تأمین و بخش عمده را معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی متقبل شد. تأمین بودجه‌ای از سازمان بیرونی در این طرح صورت نگرفت.
اکنون پنج سال از اجرای این طرح می‌گذرد و لازم است این طرح مجدداً انجام شود، لذا این طرح را امسال هم دنبال می‌کنیم. اما ایسپا به تنهایی قادر به اجرای کامل طرح نیست. هزینه اجرای این طرح سنگین است. نهاد‌های متعدد هم باید به ما کمک کنند، معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی حمایت‌های لازم را دارد. ما به سراغ نهاد‌های متولی که مهمترین آن‌ها وزارت علوم است رفته‌ایم، کار پیرامون دانشجویان است و اگر بخشی از هزینه را وزارت علوم تأمین کند، امید است این طرح انجام شود و نتایج خوبی داشته باشد. رایزنی‌ها برای اجرای موج دوم پیمایش ملی سبک زندگی دانشجویان در حال انجام است. طرح باارزشی است و ابعاد مهمی از سبک زندگی دانشجویان را می‌توان از این طریق ارزیابی کرد و با توجه به اینکه موج اول آن سال ۹۳ انجام شده، یقیناً در این مدت زمان، تحولات زیادی در حوزه دانشجویی با توجه به گسترش شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی رخ داده است و لازم است که این طرح برای شناسایی تحولات انجام شود.

نظرسنجی‌ها عمدتاً با چه اهدافی انجام می‌شوند؟
نظرسنجی با چند هدف انجام می‌شود؛ گاهی اوقات سیاست‌گذار می‌خواهد ارزیابی از وضع فعلی داشته باشد و اگر این کار به صورت روندی انجام گیرد، سیاست‌گذار می‌تواند متوجه شود جامعه به کدام سمت در حال حرکت است. با کار مقطعی این امکان وجود ندارد، بلکه با موج‌های گوناگون می‌توان به روند این تغییر و تحولات دست یافت. به این معنا که اگر قرار باشد مداخله‌ای از سوی سیاست‌گذار در امر سیاست‌گذاری انجام شود، باید بدانیم روند جامعه به کدام سمت‌وسوست و نیز مطلوب سیاست‌گذار چیست. مداخله‌ای هم که در این فرایند صورت می‌گیرد برای مدیریت تغییرات است. برخی می‌گویند خیلی از روند‌ها ساختاری است و امکان مداخله وجود ندارد و یا این فرایند‌ها فرایند‌هایی نیست که در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی، سیاست‌گذار بتواند مداخله‌ای در آن داشته باشد. اما بعضی از جامعه‌شناسان نظر عکس دارند و می‌گویند امکان مداخله وجود دارد و اگر جهت تغییرات را بدانید می‌توانید سیاست‌گذاری را در جهت هدایت به مسیر مطلوب تغییر دهید؛ بنابراین شناخت وضع موجود، شناسایی روند‌ها و تحولات برای سیاست‌گذاری بهتر یکی از اهداف نظرسنجی‌هاست.
یکی دیگر از اهداف نظرسنجی‌ها، انتشار است. انتشار نظرسنجی‌ها به آگاهی جامعه کمک می‌کند و این خود باعث شفافیت و ابزاری برای مقابله با فساداست. این هدف در جامعه ما به‌طور کامل محقق نشده است. نه‌ تنها در جامعه ایران، بلکه در دنیا هم این مسئله وجود دارد و همه نظرسنجی‌هایی که انجام می‌شود منتشر نمی‌شوند. اینکه در کشور‌های دیگر چه تعداد نظرسنجی انجام می‌شود، طبیعتاً خودشان هم نمی‌گویند؛ لذا بدیهی است که این مسئله و منتشر نشدن بخشی از نظرسنجی‌ها در همه جای دنیا وجود دارد و سازمان‌های نظرسنجی همه نتایج خود را منتشر نمی‌کنند. با این حال، ما پتانسیل بالایی برای انتشار داریم، داده‌های بسیاری وجود دارد که می‌تواند منتشر شود و اگر منتشر شود اتفاقی نمی‌افتد و حتی کمک به وضع موجود می‌کند. جامعه باید به سمتی برود که از انتشار نظرسنجی‌ها استقبال شود.
معمولاً پیمایش‌ها با هدف انتشار انجام نمی‌شود. مهمترین هدف این است که وضعیت موجود را بسنجند و برای سیاست‌گذاری‌ها از نتایج آن استفاده کنند و این رویکرد در اکثر نظرسنجی‌ها وجود دارد؛ لذا نظرسنجی‌ها غالباً برای شناخت وضعیت موجود انجام می‌شود.

پس تمام نظرسنجی‌هایی که از سوی ایسپا منتشرمی‌شودخویش‌فرمایی است؟
آمار‌هایی که از خروجی نظرسنجی‌ها و از سوی ایسپا منتشر می‌شود، طرح‌های خویش‌فرمایی است که با هزینه ایسپا انجام شده و مجموعه درباره انتشار یا عدم انتشار آن تصمیم‌گیری می‌کند. رویکرد ما هم در این زمینه این است که انتشار حداکثری داشته باشیم، اما با محدودیت‌هایی هم مواجه هستیم. اذعان داریم چیزی که منتشر می‌کنیم، بخش کمی از نظرسنجی‌های انجام شده در ایسپاست.
ایسپا تنها مرکز نظرسنجی است که از طریق کانال رسمی برخی نتایج پیمایش‌های خود را منتشر می‌کند. در انتخابات ریاست جمهوری گذشته، نظرسنجی‌های متعددی انجام شد که خروجی آن‌ها بر روی کانال ایسپا درج می‌شد. برای انتشار مابقی نظرسنجی‌ها هم گام‌های رو به جلویی برداشته شده است. ما نیازمند شکل‌گیری و ترویج گفتمان نظرسنجی در نزد مردم، سیاست‌گذاران و مسئولان هستیم.
انتشار نظرسنجی‌ها به اندازه انجام آن‌ها مهم است. انجام نظرسنجی بخشی از طرح و انتشار آن بخش مهمی از جریان است. وقتی نظرسنجی منتشر شد، تبدیل به مطالبه‌گری می‌شود و با مطالبه افکار عمومی، جدیت مسئولان برای گام نهادن در راستای نتایج به‌دست‌آمده بیشتر خواهد بود؛ لذا تصور ما این است که انتشار نظرسنجی‌ها مفید خواهد بود و ایسپا هم تلاش‌های خود را داشته و در این زمینه از سایر مراکز نظرسنجی پیشتازتر است.

شاید این نگرانی وجود دارد که با انتشار نتایج نظرسنجی‌ها بخشی از اعتماد میان مردم و مسئولان از بین برود، این‌طور نیست؟
یکی از مسائل موجود در جامعه امروز ما، اعتماد میان مردم و مسئولان است. نتایج تحقیقات نشان داده اعتماد میان مردم و مسئولان ما در وضعیت مناسبی قرار ندارد. اگر نتایج نظرسنجی‌ها منتشر شود، این پیام را برای مردم خواهد داشت که نظر مردم برای دولت و حاکمیت مهم و برای همین نظرسنجی انجام شده است. با توجه به این رویکرد سعی داریم دایره انتشارهایمان را وسیع‌تر کنیم.
هیچ‌یک از طرح‌های کارفرمایی انجام شده از سوی ایسپا منتشر نشده‌اند و تا آن‌جایی هم که رصد کرده‌ایم از سوی نهاد‌های متولی هم منتشر نمی‌شوند. به ندرت در مصاحبه مسئولان و رؤسای نهاد‌ها این آمار‌ها در حد یکی دو جمله توضیح منتشر می‌شود. انتشار نظرسنجی‌ها می‌تواند به شکلی گسترده صورت گیرد، نه با انتشار یک یا دو آمار و خروجی، بلکه در قالب گزارش نظرسنجی و پیمایش‌ها می‌تواند منتشر شود. بعضاً طرح‌های خویش‌فرمایی به صورت فایل کامل منتشر و گزارش کاملی از پیمایش صورت گرفته منتشر شده است، اما با این حال بخش مهمی از نظرسنجی‌های خویش‌فرمایی ایسپا منتشر نمی‌شود.

آیا درباره بازتاب مسائل روز جامعه پیمایش‌هایی انجام می‌شود؟
طرح‌هایی داریم که هر سال به طور مداوم اجرا می‌کنیم و به طور تقریبی ماهیانه یک طرح اجرا می‌شود که اهم آن پیمایشی از بازتاب مسائل روز جامعه است. این در مورد عموم مردم انجام می‌شود، اما در مورد دانشجویان و یا گروه‌های خاص چنین طرح‌هایی نداریم. طرح‌ها به مردم کل کشور تعمیم داده می‌شوند. در مورد گروه خاصی مانند دانشجویان نهاد متولی این قشر باید برای انجام چنین طرح‌هایی به ما کمک کند.هزینه انجام نظرسنجی سنگین است، براییکطرحملیبعضیاوقاتلازماستاز۱۴هزارنفردریکطرحنظرسنجیاستفاهشودکهانجامآنهزینهزیادیدربردارد.

نظرسنجی‌ها در ایسپا با چه روش‌هایی انجام می‌گیرد؟
روش‌های مختلفی برای نظرسنجی وجود دارد، کار در ایسپا به دو روش تلفنی و حضوری انجام می‌شود. از طرفی هر کدام از این‌ها اعتبارسنجی می‌شوند و بنا به موضوع پیمایش، از یکی از این روش‌ها و یا هر دوی آن‌ها استفاده می‌کنیم. بعضی موضوعات حساسیت چندانی ندارند و می‌توانیم پیمایش درباره آن‌ها را به صورت تلفنی انجام دهیم. در موضوعات غیرحساس روش تلفنی با روش حضوری اختلاف زیادی ندارد. به این منظور، به‌طور همزمان سؤال‌های غیرحساسی را به صورت تلفنی و حضوری پرسیده‌ایم و هیچ تفاوتی مشاهده نکردیم. هزینه نظرسنجی تلفنی خیلی کمتر است. با توجه به شرایطی که داریم در موضوعاتی که نمی‌توان به لحاظ علمی آن‌ها را نقد کرد و موضوعاتی قابل دفاع هستند، از روش تلفنی استفاده می‌کنیم.
نظرسنجیِ بازتابِ مسائل روز جامعه در افکار عمومی در موضوعات غیرحساس را تلفنی انجام می‌دهیم. عمده مشکل ما در این زمینه، در دسترس نبودن شماره تلفن‌هاست. در طرح‌های عمومیِ عادی، شماره‌هایی به صورت رندم ساخته می‌شوند. در تمام استان‌ها و در ذیل تمام اپراتور‌ها این کار انجام می‌شود. شماره تلفن ثابت و همراه ساخته می‌شود. البته با وجود رندمی بودن شماره‌ها، کنترل‌های لازم از نظر جنسیت و سن مشارکت‌کننده انجام می‌شود.
در مورد پیمایش وضعیت دانشجویان از وزارت علوم خواسته‌ایم در این خصوص به ما کمک کند. ساختن شماره به صورت رندم در مورد مردم عادی امکان‌پذیر است، اما در مورد دانشجویان این کار امکان‌پذیر نیست. گروه خاصی هستند و باید شماره تلفن این گروه را داشته باشیم. با در اختیار داشتن شماره تماس دانشجویان، می‌توانیم از این شماره‌ها نمونه‌گیری علمی کرده و نظرسنجی‌ها انجام شود. این باعث می‌شود که نظرسنجی‌ها نه‌تنها علمی بلکه با هزینه کم انجام شوند. در این صورت تعداد طرح‌های علمی ما هم در این حوزه بیشتر می‌شود.
یکی از اقدامات ما در این زمینه، طراحی پنل دانشجویان است. در این پنل افرادی که معرف جامعه خود هستند حضور دارند. مجموعه‌ای از دانشجویان انتخاب می‌شوند و به صورت روندی با آن‌ها تماس گرفته می‌شود. با این شیوه، تحولات با سرعت بیشتری رصد خواهند شد. به این معنا که هر از گاهی با این افراد تماس گرفته می‌شود و ما بانکی از پاسخگویانی که حاضرند به طور مداوم با ما در ارتباط باشند، در اختیار داریم که اینان معرف جامعه آماری خود هستند. اینکه بتوانیم این افراد را در این پنل نگه داریم، مهم است. این کار را برای مردم عادی و نخبگان انجام می‌دهیم و تلاش داریم برای دانشجویان هم این مهم صورت پذیرد. اگر در این زمینه با ما همکاری شود، می‌توان بخش مهمی از تحولات حوزه دانشجویان را رصد کرد.

به غیر از روش‌های تلفنی و حضوری، روش دیگری را برای نظرسنجی امتحان کرده‌اید؟ (مشابه کاری که گاه برنامه‌های تلویزیونی انجام می‌دهند)
نظرسنجی‌های اینترنتی این روز‌ها زیاد شده، اما مورد تأیید ما نیست. نظرسنجی‌های اینترنتی را علمی نمی‌دانیم، دلیل آن هم این است که شرکت‌کننده نمی‌تواند معرف کل جامعه باشد. یکی از اصول مهم در نمونه‌گیری علمی این است که فردِ انتخاب‌شده از افرادی باشد که در آن جامعه آماری قرار دارد و هر فرد، شانس برابر و غیرصفر برای انتخاب شدن داشته باشد. نظرسنجی اینترنتی به این صورت است که فرد به سایت و شبکه اجتماعی مراجعه می‌کند و اوست که تصمیم می‌گیرد به شما پاسخ دهد یا نه. اما در نظرسنجی‌های تلفنی و حضوری این ما هستیم که پاسخ‌دهنده را انتخاب می‌کنیم. تصادفی بودن، جنسیت، سن و ... از جمله مؤلفه‌های مهم در این انتخاب است و همه افراد می‌توانند در تور نظرسنجی قرار گیرند. در نظرسنجی‌های اینترنتی، افراد خاصی از جامعه ایرانی در آن شرکت می‌کنند و متغیری دارند که از بدنه جامعه متفاوت است. این ابزار‌ها حتی می‌توانند به گونه‌ای طراحی شوند که یک فرد چندبار در نظرسنجی شرکت نکند، اما بحث اصلی این است که فرد انتخاب‌شده، معرف جامعه باشد که از این منظر نظرسنجی‌های اینترنتی فاقد این ویژگی مهم هستند.
برای نمونه، آماری منتشر می‌شود که در برنامه‌ای تلویزیونی، ۲۴ میلیون نفر در نظرسنجی شرکت کرده‌اند، این آمار هدف برنامه‌ساز را تأمین می‌کند. اما گزاره‌ای که در نظرسنجی‌های علمی ما اهمیت دارد، این است که مردم ایران چه فکری می‌کنند. نظرسنجی‌های تلویزیونی نمی‌تواند بگوید مردم ایران این‌گونه فکر کرده‌اند، این برنامه‌ها می‌تواند حداکثر در خوش‌بینانه‌ترین حالت بگوید مخاطبان آن برنامه چه نظری دارند. تعداد نمونه به‌هیچ‌عنوان ملاکی برای اینکه گفته شود نظرسنجی‌های اینترنتی معتبر است، نیست.
یک مثال دیگر اینکه؛ در نظرسنجی انتخاباتی، کانال طرفداران کاندیدا‌ها نظرسنجی‌هایی انجام می‌دهند و بعد هم می‌گویند کاندیدای مورد نظر آن‌ها مثلاً ۷۰ درصد طرفدار دارد، سپس اگر به کانال رقیب مراجعه کنید، نتیجه نظرسنجی عکس این است، در حالی که نتیجه نهایی انتخابات هیچ ربطی به این نظرسنجی‌ها نداشته، حتی گاهی دیده می‌شود این نظرسنجی در کانال‌هایی با ۵۰۰ هزار عضو انجام می‌شود، اما نتایج در واقعیت کاملاً متفاوت از این نظرسنجی‌هاست. در انتخابات سال‌های ۹۲ و ۹۶ به وفور این نظرسنجی‌ها وجود داشت. در حالی که ایسپا با حجم نمونه ۱۴ هزارتایی نتیجه انتخابات را با خطای یک درصد تخمین زد. قانونی در آمار است که می‌گوید اگر حجم نمونه از تعداد خاصی بیشتر شود، به اعتبار نظرسنجی و دقت آن اضافه نمی‌شود. آن چیزی که مهم است این است که نمونه به نحوی انتخاب شود که معرف کل جامعه باشد؛ لذا نظرسنجی‌هایی مانند نظرسنجی‌های تلویزیونی، تنها قابل تعمیم به مخاطبان همان برنامه است. اما گزاره ما مردم ایران است؛ ایران مردم روستایی دارد، کسی که تلویزیون و موبایل ندارد هم در میان این مردم وجود دارد. یک موقع است که می‌خواهید نظرخواهی کنید، این متفاوت از نظرسنجی است. نظرسنجی‌های اینترنتی و شبکه‌ای نامشان نظرخواهی است.
 
در مورد برنامه‌ای مانند عصر جدید که بیش از ۲۰ میلیون در نظرسنجی‌های آن شرکت می‌کردند، بحثی که مطرح می‌شود این است که مردم براساس چه ملاک‌هایی رأی می‌دهند و اساساً ملاک انتخاب مردم در این نوع مسابقات چیست؟ ایسپا در مورد این پرسش فعالیتی را انجام داده است؟
ما با انبوه مسائل مهم که درباره آن‌ها تحقیق نشده، مواجه هستیم که این‌گونه موضوعات در اولویت ایسپا نیست.

همکاری مردم درنظرسنجی‌های تلفنی و حضوری چه میزان است؟
در برخی از نظرسنجی‌ها بحث تخمین رفتاری مطرح است. در این بین، عدد عدم همکاری‌ها هم برای ما مهم است، نرخ مشارکت در انتخابات و اینکه سراغ چند نفر رفتیم و چند نفر حاضر به مصاحبه شدند، مهم است. اگر بدون در نظرگرفتن این افراد تخمینی صورت گیرد، نتایج به دست آمده با واقعیت‌های موجود فاصله بسیاری خواهد داشت. برای نمونه، ما به هزار نفر برای نظرسنجی احتیاج داریم، اما به سراغ دو هزار نفر می‌رویم، یعنی به این تعداد درخواست می‌دهیم، تا تقریباً نیمی از آن‌ها درخواست ما را بپذیرند. اما ما باید آن‌هایی را که شرکت در نظرسنجی را نمی‌پذیرند هم لحاظ کنیم و این گروه کنترل شود، اگر نه با خطا مواجه خواهیم شد. اگر شاخص‌ها به گروه خاصی گرایش پیدا کند، نتایج دقیقی حاصل نمی‌شود؛ لذا تعداد عدم همکاری‌ها و مشخصات افراد مانند جنسیت و سن آن‌ها مهم است.
مثال دیگر اینکه؛ برای ارزیابی میزان مشارکت در انتخابات به سراغ هزار نفر که به ما پاسخ داده‌اند، رفته‌ایم، از میان این هزار نفر، ۶۰ درصد گفته‌اند در انتخابات شرکت می‌کنند، اما اگر بگوییم ۶۰ درصد در انتخابات شرکت می‌کنند، این تخمین با شکست مواجه خواهد شد، چون این ۶۰ درصد براساس افرادی است که بعد از اینکه فهمیدند نظرسنجی درباره انتخابات است حاضرشدند به ما پاسخ دهند، باید بررسی کنیم چه کسری از کسانی که همکاری نکردند، مشارکت‌کننده هستند و چه کسری مشارکت نمی‌کنند. این مسئله در قالب فرمول تخمین نرخ مشارکت قابل بررسی است.
در نظرسنجی تلفنی به تجربه دریافته‌ایم که وقتی حساسیت سؤالات از سطح خاصی بالاتر می‌رود، نظرسنجی با خطای بیشتری مواجه می‌شود. نتایج نظرسنجی تلفنی در موضوعات غیرحساس با نظرسنجی حضوری تفاوتی ندارد. اما این موضوع در موضوعات حساس با درصد خطای بیشتری روبروست و بین ۵ تا ۱۵ درصد این خطا نوسان دارد. این در حالی است که نظرسنجی اینترنتی نتایج پرتی دارد. نظرسنجی اینترنتی در ایسپا انجام نمی‌شود. نظرسنجی تلفنی هم به شرط غیرحساس بودن سؤالات و کم بودن تعداد سؤالات انجام می‌شود. اما کماکان اکثر طرح‌های نظرسنجی ایسپا به صورت حضوری است.

در هر طرحی که اجرا می‌شود، به طورمتوسط چه تعداد افراد با ایسپا همکاری دارند؟
ایسپا ۳۰ شعبه دارد، در هر شعبه تعداد پرسشگران متفاوت است، این افراد به صورت دوره‌ای جذب و آموزش داده می‌شوند. با توجه به سطح پروژه تعداد پرسشگران متفاوت است. معمولاً ۳۰۰ پرسشگر برای انجام یک طرح ۱۴ هزارتایی همکاری می‌کنند. علاوه بر این، گروه‌هایی برای نظارت داریم که کار آن‌ها پس از نظرسنجی آغاز می‌شود. بازبینی پرسشنامه کار دیگری است که از سوی گروهی دیگر انجام می‌شود. در هر پروژه تا حدود ۵۰۰ نفر با ما همکاری دارند.

آیا وقتی نظرسنجی انجام می‌شود، در پی تحلیل نتایج به‌دست‌آمده از آن در قالب برگزاری نشست‌هایی هستید تا بر اساس نظرات کارشناسی، پیمایش‌های بعدی صورت پذیرد؟
این اقدام در دستور کار ماست و هم‌اکنون نشست‌هایی با عنوان «عصر گفت‌وگو» از سوی ایسپا برگزار می‌شود. در این نشست‌ها سعی می‌شود نتایج به دست آمده از طرح‌ها، ارائه شود و نظر اساتید بیان شود. البته همه نشست‌ها داده‌محور نیست، اما سعی می‌کنیم نشست‌ها بر اساس طرح‌های انجام‌ شده و داده‌های ارائه‌ شده باشد. یکی از موضوعات نتایج پیرامون استفاده از شبکه‌های اجتماعی بود که ایسپا به طور مکرر حول این موضوع نظرسنجی کرد و در پی آن نشست‌هایی برگزار شد که حاصل جمع نتایج نظرسنجی‌ها و نظرات تخصصی اساتید، در قالب کتابی با عنوان «افکار عمومی و شبکه‌های اجتماعی مجازی» از سوی ایسپا در سال گذشته چاپ و منتشر شد. این رویکرد در ایسپا وجود دارد و گسترش آن در برنامه‌های ما تعریف شده است.

گاهی در نشست‌ها و جلساتی که مسئولان هم حضور دارند، آمار‌هایی را از زبان مسئولان می‌شنویم که با تصور عموم مردم متفاوت است. این تفاوت‌ها از کجا نشئت می‌گیرد؟ آیا آمار‌هایی که بیان می‌شود اشتباه است؟
اینکه آمار‌های اعلام‌شده از زبان مسئولان و مدیران با تصورات عموم مغایرت دارد، چند دلیل می‌تواند داشته باشد؛ نخست اینکه ممکن است تصور ما اشتباه باشد. دلیل دیگر اینکه آمار‌ها به اشتباه بیان و نتایج ناقص ارائه شوند. خطای روش شناختی در تحقیق، دلیل دیگر است. همچنین باید بررسی شود شاخص تحقیق از چه نوعی است، اگر شاخص از نوع ثبتی بوده، چه معیاری برای آن در نظر گرفته شده است.
در مورد دلیل نخست و اینکه ممکن است تصور ما از واقعیت اشتباه باشد، باید گفت که بعضی گزاره‌ها را به صورت پیش‌فرض در ذهن باور کرده و تصور می‌کنیم جامعه هم این‌گونه است، اما اگر در عمل تحقیق کنیم، متوجه می‌شویم که تصور ما اشتباه بوده، اگر ملاک صحت آمار‌ها و نظرسنجی‌ها، تصور‌های ما باشد، قطعاً ملاک درستی نیست. تصورات ما هیچ‌گاه نمی‌تواند ملاک خوبی برای ارزیابی یک پژوهش آماری باشد. گاهی پیش‌آمده و به ما گفته‌اند که تصور عموم، نتیجه‌ای نیست که شما اعلام کرده‌اید، اما کاری که ما می‌کنیم این است که در مورد یک پرسش در پروژه‌های مختلف نظرسنجی می‌کنیم و جالب اینکه در هر پروژه به نتیجه واحدی می‌رسیم؛ لذا این نتیجه حاصل می‌شود که تصور افراد اشتباه است.
دلیل دیگری که باعث می‌شود تا احساس کنیم آمار‌های بیان شده عجیب به نظر می‌رسد، ممکن است ناشی از بیان اشتباه آمار‌ها باشد. البته نه اینکه عامدانه این کار انجام شود. ممکن است ناخواسته این اتفاق بیفتد. برای مثال نتایجی از یک پژوهش از جامعه دانشجویان به دست آمده، اما یک مقام مسئول در سخنرانی‌های خود این آمار را ذکر می‌کند و آن را سهواً به جامعه ایران تعمیم می‌دهد، در صورتی که تحقیق انجام‌ شده با جامعه آماری محدودی انجام شده است.
بعضی آمار‌ها هم ثبتی است. اگر آماری ثبتی بوده، باید بررسی شود که با چه ملاکی محاسبه شده است. گاهی اوقات شیوه محاسبه و تحلیل آمار با تصور عموم متفاوت است. برای مثال در موضوع نرخ بیکاری تصور عموم این است که نرخ بیکاری با آنچه اعلام می‌شود در تضاد است، اما در این مثال اگر به تعریف مرکز آمار از شاخص بیکاری مراجعه کنیم، متوجه می‌شویم آمار ارائه شده درباره نرخ بیکاری در کشور چندان هم عجیب نیست، چرا که بسیاری از افرادی که ما آن‌ها را بیکار تصور می‌کنیم، در رده شاغلان محسوب می‌شوند؛ بنابراین ممکن است شاخصی که برای سنجش متغیر بیکاری در نظر گرفته می‌شود، با تصور عموم متفاوت باشد.
دلیل دیگر در این موضوع ممکن است ناشی از تحقیق اشتباه باشد. به این معنا که اگر تحقیقی با خطای علمی مواجه شود؛ یعنی در نوع پرسش، شیوه گردآوری اطلاعات، شیوه تحلیل و ... خطایی رخ دهد، خروجی کار و نتایج به‌دست‌آمده نیز عجیب و اشتباه خواهد بود.