شبکه‌های اجتماعی چه جایگاهی در میان کاربران دارند

هیتروپیای ایرانی

جهان مجازی، دنیای مجازی  یا فضای اینترنتی، با وجود گسترش کاربردی و گستره مصرفی، واقعیت محیطی کمتر شناخته‌شده برای ماست. بنابراین شناخت هرچه بیشتر درباره  روندها و روال در آن بسیار مهم است. در جهان مجازی ایرانی یا زندگی مجازی ایرانی، شبکه‌های اجتماعی مجازی کاربرد وسیع‌تر و گسترده‌تری پیدا کردند. به‌طوری‌که مطابق یافته‌های نظرسنجی‌ها از هر 10 نفر ایرانی، شش نفر عضو حداقل یکی از شبکه‌های اجتماعی مجازی هستند. به بیان دیگر 59.7 درصد حداقل عضو یک شبکه اجتماعی هستند که این روند نسبت به آذرماه سال 1394 رشد هفت‌درصدی داشته و در سال 1396 به 62  درصد و در ابتدای سال 1397 به 65.3 درصد افزایش یافته است. آخرین نظرسنجی ایسپا در خرداد سال جاری نشان‌دهنده آن است که درحال‌حاضر 49.5 درصد افراد بالای 18 سال کشور همچنان از تلگرام استفاده می‌کنند. جالب اینجاست که براساس نتایج این نظرسنجی 59.7 درصد از استفاده‌کنندگان فعلی تلگرام اعلام کرده بودند در صورت فیلتر تلگرام برای استفاده از آن از فیلترشکن استفاده خواهند کرد و 39.3 درصد نیز گفته‌ بودند در این صورت از فیلترشکن استفاده نخواهند کرد. در روزهای اول فیلتر تلگرام در نظرسنجی ملی ایسپا که به صورت حضوری انجام شده بود، 63 درصد اعلام کرده بودند که برای استفاده از تلگرام از فیلترشکن استفاده کرده‌اند که به نظر می‌رسد در صورت فیلتر تلگرام پایین‌ترین میزان اعلام استفاده از فیلترشکن فارغ از تحقق آن 60 درصد خواهد بود که نشانه تمایل به حضور در این شبکه پیام‌رسان است. آخرین نظرسنجی ایسپا هم نمایانگر آن است که 79 درصد از استفاده‌کنندگان تلگرام قبل از فیلتر، به استفاده خود بعد از فیلتر نیز ادامه داده‌اند. مطابق یافته‌های نظرسنجی‌های ایسپا در فروردین 1397 پس از تلگرام با 58.5 درصد عضویت، اینستاگرام با 17.7 درصد و واتس‌آپ با 11.9 درصد در رتبه‌های دوم و سوم عضویت ایرانیان قرار دارد. در خردادماه و پس از فیلتر تلگرام، میزان عضویت در اینستاگرام به 32.2 درصد افزایش پیدا کرده است. همچنین استفاده‌کنندگان از واتس‌آپ نیز به حدود 25 درصد افزایش پیدا کرده است. این بدان معناست که تعداد کاربران اینستاگرام و واتس‌آپ در این بازه زمانی به حدود دو برابر افزایش پیدا کرده است. سایر شبکه‌های اجتماعی خارجی افزایش چشمگیری را تجربه نکرده است و به‌عنوان نمونه 2.7 درصد پاسخ‌گویان اعلام کرده‌اند که در توییتر عضویت دارند.  مرور این یافته‌ها بررسی وضعیت حضور مردم ایران در این شبکه‌ها را دوچندان می‌کند. شبکه‌های اجتماعی مجازی را می‌توان به‌مثابه فضایی دوگانه‌پسند تحلیل کرد: به‌این‌ترتیب که برخی افراد در جهان مجذوب آن شده و برخی دیگر، هرچند با نسبت متفاوت، از آن و نوع زندگی اجتماعی مرتبط با آن بیزاری می‌جویند.  نوع زندگی جاری در شبکه‌های اجتماعی مجازی را می‌توان در اصطلاحی که میشل فوکو درباره فضای «هیتروپیایی» وضع کرده، گنجاند. «هیتروپیا» عنوانی است که او برای «فضای دیگر» یا «دیگر فضا» برگزیده بود؛ فضایی متفاوت و در مقابل «یوتوپیا» یا «آرمانشهر» است؛ فضایی که روایت‌های غیررسمی در حوزه‌های گوناگون مرتبط با زندگی روزمره یا «دگرروایت‌ها» در آن موج می‌زند. اما نگاه مردم ایران به این هیتروپیا چگونه است؟ در گزارش پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان که در سال 1395 منتشر شده است، در پاسخ به این سؤال که چقدر اطلاعات، اخبار و آگاهی‌های کسب‌شده از دنیای مجازی (اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی) با واقعیات بیرونی سازگار است؟ 60.3 درصد مردم ایران گزینه‌های کم و خیلی کم و 9.6 درصد هم گزینه‌های زیاد و خیلی زیاد را انتخاب کرده‌اند. در ادامه همین گزارش آمده است که 76.2 درصد مردم ایران معتقدند که زندگی آنها کم و خیلی کم تحت‌تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی است و جالب اینجاست که فقط 9. 4 درصد پاسخ‌گویان زیاد و خیلی زیاد به این شبکه‌ها اعتماد دارند. همچنین 58.6 درصد مردم خیلی کم، 21.5 درصد کم، 14.5 درصد متوسط، 4.2 درصد زیاد و 1.2 درصد خیلی زیاد با کسانی که در شبکه‌های اجتماعی آشنا می‌شوند، در دنیای واقعی ارتباط برقرار می‌کنند. دراین‌باره از اعضای شبکه‌های اجتماعی مجازی خواسته شده که اعلام کنند محتوای گروه‌ها یا کانال‌هایی که عضو هستند، بیشتر از چه موضوعاتی تشکیل شده است. در این سؤال پاسخ‌گویان می‌توانستند از بین گزینه‌های موجود سه گزینه را انتخاب کنند. بر این اساس 35 درصد پاسخ‌گویان اعلام کرده‌اند در کانال‌ها یا گروه‌هایی که عضو هستند، بیشتر مطالب علمی ردوبدل می‌شود. 

اخبار خانوادگی با 32 درصد، اخبار و تحلیل‌های سیاسی با 28 درصد، طنز و جوک با 24 درصد، آشپزی با 16 درصد، مطالب ورزشی با مطالب 14 درصد، موسیقی با 14 درصد، مطالب دینی با 12 درصد، خریدوفروش و بازار با 9 درصد و مسائل جنسی با دو درصد در رتبه‌های بعدی جای گرفته‌اند. گفتنی است که سال گذشته حدود 67 درصد مردم گفته بودند طنز و جوک جزء سه موضوع اصلی آنها در فضای مجازی است که امسال این میزان کاهش چشمگیری داشته است. در سؤالی دیگر در همین زمینه از پاسخ‌گویانی که عضو تلگرام هستند، پرسیده شد چه مطالبی را بیشتر فوروارد می‌کنند که این دسته از پاسخ‌گویان می‌توانستند تا سه مورد پاسخ دهند. 28.8 درصد کاربران تلگرام گفته‌اند بیشتر مطالب علمی را فوروارد می‌کنند. 20.2 درصد مطالب طنز و جوک، 13.9 درصد اخبار و تحلیل‌های سیاسی و 11.7 درصد اخبار خانوادگی را ارسال می‌کنند. 19.1 درصد از کاربران تلگرام گفته‌اند هیچ مطلبی را فوروارد نمی‌کنند. در ادامه دو سؤال قبلی، از کاربران تلگرام (کاربرانی که مطالبی را فوروارد می‌کردند) سؤال شده است تا چه حد صحت‌وسقم مطالب ارسالی را بررسی می‌کنید که در این مورد 35.5 درصد گفته‌اند در حد زیاد و خیلی زیاد، 17.1 درصد در حد متوسط و 39.6 درصد نیز در حد کمی، صحت‌وسقم مطالب ارسالی را بررسی می‌کنند. 7.9 درصد از آنها نیز به این سؤال پاسخی ارائه نداده‌اند. در بخش دیگری از این نظرسنجی درخصوص نگرش مردم درباره شبکه‌های اجتماعی پرسیده شده که در مجموع 41 درصد این شبکه‌ها را مفید و 48 درصد آن را آسیب‌رسان معرفی کرده‌اند و 11 درصد نیز در این زمینه نظری نداشته‌اند. اگر فقط کسانی که از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند در نظر گرفته شود، 54 درصد آن را مفید و 43 درصد آن را آسیب‌رسان ارزیابی کرده‌اند. بااین‌حال، در مجموع و براساس نتایج  نظرسنجی ایسپا در خردادماه سال جاری، 66  درصد مردم حداقل از یکی از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. از این میان 46.7 درصد از شبکه‌های اجتماعی خارجی  و  3.9 درصد نیز از شبکه‌های اجتماعی داخلی استفاده می‌کنند. 14.1 درصد هم  از شبکه‌های اجتماعی داخلی و هم خارجی استفاده می‌کنند. نزدیک به 40 درصد مردم نیز از کیفیت شبکه‌های اجتماعی مجازی داخلی اعلام رضایت کرده‌اند. 50 درصد اعلام  نارضایتی کرده و 10.8 درصد نیز به این سؤال پاسخی نگفته‌اند. هیتروپیای ایرانی، هرچند همه آرمان‌های انسانی جامعه ایرانی را در خود ندارد، اما تلاش مردم را برای زندگی بهتر در دیگر فضای ایرانی به نمایش می‌گذارد.

یادداشت منتشر شده از محمد آقاسی رئیس مرکز ایسپا در روزنامه شرق به شماره 3202 در تاریخ 2 مرداد ماه 1397