زندگی مجازی ایرانی

گفت و گو پیرامون فضای مجازی چون اشعار سعدی شیرازی سهل و ممتنع است. از سویی چون همه گیر و همه جایی شده است، همگان خود را محق می دانند که چون محقق پیرامون آن صحبت کنند.از دیگر سو پیچیدگی هایی در این فضای جدید وجود دارد که بحث پیرامون آن را دشوار می نماید.

روایت اول

نه در ایران که در بسیاری از نقاط جهان فضای مجازی انسان ها را در احاطه خود قرار داده و زندگی انسانی را دچار تغییرات و دگرگونی هایی کرده است. یک دستگاه رایانه در حدود 60 سال پیش، بیش از یک اتاق را اشغال می کرد و برای حمل و نقل آن احتیاج به چند کارگر ماهر و وسایل نقلیه سنگین بود. اما در حال حاضر نه تنها دستگاه های شخصی رایانه ای به صورت سبک و فراوان وجود دارد که کل اینترنت جهان 540 میلیارد تریلیون الکترون نگهداری می شود که چیزی در حدود 50 گرم و به اندازه وزن یک توت فرنگی متوسط است. از میان نزدیک به 8 میلیارد جمعیت حاضر جهان، قریب به 53 درصد کاربران اینترنتی دنیا را تشکیل می دهند. شبکه های اجتماعی مجازی حدود سه میلیارد نفر یا 42درصد، کاربران تلفن همراه 68 درصد و قریب به 5 میلیارد نفر و کاربران شبکه های اجتماعی موبایلی، 39 درصد و جمعیت نزدیک به 3 میلیارد نفر را در جهان از آن خود دارند. در میان 10 رشته درآمدزای دانشگاهی دو رشته ارتباط وثیقی با فضای مجازی دارند. رشته نخست توسعه وب است و به هرگونه فعالیتی که به توسعه یک وبگاه بر روی وب جهان‌گستر یا یک شبکه اینترانت منجر شود، توسعه وب می‌گویند. توسعه وب، از توسعه ساده‌ترین برگه‌های ایستا را شامل می شود. رشد این رشته از سال 2014 تا 2024، 27 درصد تخمین زده شده و میزان درآمد فارغ‌التحصیلان آن تا سال 2017، بین 38 تا 85 هزار دلار بوده است. رشته دیگر علوم رایانه و ریاضیات که میزان رضایت شغلی فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها، تا 36 درصد و میزان درآمد آنها بین63 تا 111 هزار دلار گزارش شده است. در حوزه تبلیغات نیز پیش بینی می شود تا سال 2019 حدود 41.7 درصد کل هزینه های تبلیغات در سراسر جهان صرف تبلیغ در اینترنت شود.

روایت دوم

در ایران امروز مطابق آمارهای رسمی کشور، حدود 100 میلیون تلفن همراه و تبلت فعال در کشور وجود دارد که از این تعداد 42 میلیون کاربر به خدمات پهن باند دسترسی دارند که اگر این تعداد کاربر را از جمعیتی که به دلیل سن نمی توانند از گوشی و ‌تبلت استفاده کنند جدا کنیم، ضریب نفوذ بالایی به دست می‌آید. درهم آمیختگی ما با فضای مجازی به قدری بالاست که تجربه زندگی پیش از فضای مجازی را به سختی به یاد می آوریم. بخشی از لایه های زیرین کنش ها و رفتارهای ما، در خاطره جمعی مان جا دارد، خاطراتی که بعضا در خطر فراموشی تدریجی است. اینکه ما چه چیزهایی را به یاد داریم یا فراموش می کنیم صرفا ریشه فردی و روان شناختی ندارد و اهمیت حافظه جمعی نیز دقیقا در این شرایط آشکار می شود. شاید به خاطر آوردن این نکته سخت باشد که نخستین پیامک ها حدود دو دهه پیش میان افراد رد و بدل شد و در آن زمان هم عده اندکی از این امکان برخوردار بودند. این گونه بود که پیام متنی به شیوه ای از ارتباطات بینا فردی تبدیل شد. همین طور پیش از آن تلفن های همراه جای تلفن های کارتی را گرفته بودند، خود تلفن های کارتی نیز جایگزین مدل قدیمی تر تلفن های سکه ای شده بودند. یادآوری اینکه روزی باید برای داشتن یک پست الکترونیکی حتما از دوستی دعوتنامه داشتیم هم خالی از لطف نیست.

روایت سوم

اما امروز فضای مجازی با ظهور شبکه های اجتماعی مجازی رشد وسیعی یافته و برای مردم ایران از اهمیت بسزایی برخوردار است. مطابق یافته های نظرسنجی های مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران در فروردین 1397، 65 درصد مردم ایران اعلام کرده اند که عضو تلگرام هستند. یافته های نظرسنجی دیگری در خرداد امسال نشان می دهد که علی رغم فیلتریگ تلگرام، همچنان 49.4 درصد مردم از این شبکه پیام رسان استفاده می کنند. همچنین در رتبه بعدی اینستاگرام است که 32.2 درصد از پاسخگویان اعلام کرده اند که عضو این شبکه اجتماعی هستند. 24.9 درصد مردم نیز اعلام کرده اند که در شبکه اجتماعی واتس آپ عضویت دارند. از میان پاسخگویان این نظرسنجی 13.8 درصد نیز عضو شبکه پیام رسان سروش هستند. از آنجا که جوانان با پدیده های جدید بیشتر و بهتر پیوند برقرار می کنند، میزان عضویت جوانان در شبکه های اجتماعی مجازی نیز بیشتر از سایر گروه های سنی است. در سال 1394، حدود 53.5 درصد جوانان 18 تا 29 ساله اعلام کرده اند که عضو شبکه تلگرام هستند. این عدد در سال 1395 به 77.3 درصد رسیده است. در سال 1396 با تغییر چندانی رو به رو نیستیم و 74.5 درصد این گروه سنی اعلام عضویت در تلگرام کرده اند. اما با اعمال فیلتر برای تلگرام میزان عضویت جوانان 18 تا 29 ساله در خرداد 1397 به 69.5 درصد کاهش یافته است. البته مرور میزان عضویت همین گروه سنی در اینستاگرام حاکی از احتمال کوچ بخشی از کاربران تلگرام به اینستاگرام دارد. نتایج نظرسنجی ها نشان می دهد در سال 1394، فقط 26.4 درصد جوانان 18 تا 29 ساله اعلام کرده اند که عضو اینستاگرام هستند. در سال 1395 این میزان با افزایش رو به رو بود و به 43.7 درصد رسید. در سال 1396 شاهد افت میزان عضویت به 34.7 درصد هستیم که در عین حال با دوران رشد عضویت در تلگرام رو به رو بودیم. با اعمال فیلتر برای تلگرام میزان عضویت جوانان این گروه سنی به 54 درصد در خرداد 1397رسیده است.

روایت چهارم

اکنون با نوعی ایرانی بودگی در فضای مجازی رو به رو هستیم که بنا به دلایل متعدد کمتر پیرامون آن تحقیق و بررسی صورت پذیرفته است. شاید بتوان ذیل «رفتارمجازی» مردم ایران در این خصوص از لایه های فردی تا گستره های جمعی بحث و بررسی داشت. به عنوان نمونه در لایه های فردی می توان از عضویت افراد در شبکه های مختلف به عنوان تیپهای شخصیتی نام برد. گو اینکه فضای مجازی از ما شخصیت های خاصی ساخته و ما نیز شخصیت خود را در تداوم پیام رسان های خاصی می بینیم. برخی دارای شخصیت توییتری هستند. آنان کوتاه سخن می گویند و صریح و سریع. پیام های کوتاهی که گاه بسیار تاثیرگذار هستند. اغلب این افراد را سیاستمداران، سیاستگذاران و مدیران تشکیل می دهند. عده ای دیگر نیز دارای شخصیت اینستاگرامی هستند و تلاش می کنند با زبان تصویر، جهان را معنا و ارائه کنند. عده ای را هم می توان دارای شخصیت تلگرامی دانست که به نسبت دو شبکه اجتماعی پیش گفته بیشتر روحیه مصرف گرا دارند تا تولیدگرا و بسیاری شان اغلب در حال «کپی و پیست» مطالب هستند. افراد دیگری که در تلگرام دارای کانال هستند و می نویسند، روشنفکران، نویسندگان و صاحبان وبلاگ ها و وب سایت ها بوده اند که برای عرضه آراء و آثار خویش فضای جدیدی را یافته اند. در عرصه جمعی تدقیق جدی صورت نپذیرفته است. به عنوان نمونه وقتی سخن از رفتار انتخاباتی مردم ایران سخن به میان آورده شده و از تبعیت رفتاری مردم از الگوی مشخص و کنش جمعی سخن گفته ایم، در حوزه رفتار جمعی مجازی ایرانیان کار تحقیقی جدی صورت نپذیرفته است. البته شاید بتوان عدم مهاجرت پس از فیلترینگ را به عنوان «رفتار اعتراضی» تلقی کرد. به هر حال به نظر می رسد در کنش جمعی مردم ایران، فضای مجازی نیز حضور دارد و هنوز در فضای مجازی ایرانی، کنش جمعی به وجود نیامده است.
روایت پنجم

علی رغم این حضور گسترده و وجود حیات در شبکه های اجتماعی مجازی به طور معمول از آسیب زا بودن این فضا یاد می شود و تمایل به برخوردهای قهری نسبت به آن وجود دارد و این سوال را باید پرسید که آیا شبکه های اجتماعی مجازی مولد و مولّد آسیب های اجتماعی است؟ همانطور که گفته شد حضور جوانان در این فضا بیشتر از سایر سنین است. این حضور با ارزشهای متناسب با سن، در شبکه های اجتماعی مجازی باعث دیده شدن نمودهای دیگری از جامعه است. نمودهایی که «فرهنگ رسمی» را به چالش می کشد و «فرهنگ غیررسمی» رُخ می نماید. پس در این زمینه باید توجه داشت که وضعیت جوان بودگی در فضای مجازی مورد توجه قرار گیرد. از آنجا که متاسفانه در سالهای بسیاری سیاست کتمان آسیب های اجتماعی بر رفتار مدیران سطوح و بخش های مختلف جامعه حاکم بوده است در حال حاضر با روایت این آسیب ها در شبکه های اجتماعی مجازی رو به رو هستیم. روایت هایی که نه توسط کارشناسان یا خبرنگاران حرفه ای ارائه شود، بلکه توسط افراد عادی به تصویر کشیده می شود که بی تردید حرفه ای نبودن روایت ها، می تواند تبعات منفی داشته باشد. به هر صورت در حال حاضر با پدیده «نمایشی شدن» آسیب های اجتماعی رو به رو شده ایم. نمود و بازنمود انواع آسیب های اجتماعی دارای تبعات منفی است به عنوان نمونه می توان به بروز «سونامی افکارعمومی» اشاره نمود که در حال تحقق و به عنوان یک واقعیت قابل مشاهده است.

البته برخی از شکل های جدید و نوپدید از آسیب های اجتماعی را می توان در این فضا به خاطر گستردگی تاثیر نیز مشاهده کرد. همچنان که برخی از خودکشی های اخیر در ایران همانند آنچه در فیلم «قاتل دیجیتالی» (محصول سال 2005 امریکا) به نمایش درآمده است، دیوار مرتفعی با عنوان فضای مجازی یافته اند که با رها کردن خود در آن و نمایش خودکشی خویش، تلاش برای درگیر کردن جامعه را دارند. این قبیل آسیب های نوپدید را می توان در زندگی مجازی ایرانی بسیار مشاهده و مطالعه کرد. می توان از گونه ای برون فکنی واقعی از فضای مجازی سخن گفت. واقعیتی که ریشه در منطق همخوانی در فضای مجازی دارد و به بیرون از آن سرایت کرده. میل به سهیم کردن دیگران در تجاربمان از خودکشی تا غذا خوردن نمونه ای از آن هاست. این حس که ما هر آنچه در علم واقع تجربه می کنیم در نهایت در فضای مجازی قابل بازنمایی است بسیاری را در این وسوسه فرو برده که ما بخش عمده ای از تجاربمان در نهایت در صورت نمایش آن در فضای مجازی واقعیت پیدا خواهد کرد. لذتی سرگیجه آور در این بازنمایی وجود دارد. این تجربه می تواند نمایش لذت خوردن غذای مورد علاقه ما باشد یا لذت حتی سهیم کردن دیگران در هولناکی مشاهده لحظه به لحظه خودکشی.

یادداشت منتشر شده از محمد آقاسی، رئیس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) در خبرگزاری ایرنا، کد خبر: 82959277  ، به تاریخ: 1397/4/11