1- مقدمه

«رأی‌پرسی»[1] ابزاری هستند که امروزه در کشورهای دموکراتیک برای پیش­ بینی نتایج انتخابات و همچنین تحلیل رفتارهای انتخاباتی گروه­ های مختلف در جمعیتی مشخص مورد استفاده قرار می­ گیرند. رأی‌پرسی اولین بار توسط «وارن. جی میتوفسکی»[2] مطرح شد و وی را پدر «رأی‌پرسی» می­نامند. اولین رأی‌پرسی در سال 1967 با حمایت شبکه تلویزیونی CBS انجام شد و در اواخر دهه 1960 و اوایل دهه 1970با تلاش­های میتوفسکی و همکار وی «جورج فاین»[3] رأی‌پرسی به طور جدی مطرح شد و در انتخابات امریکا به امری ضروری و مهم تبدیل گشت. به طور کلی رأی‌پرسی شامل مصاحبه ­های کوتاهی است که توسط مجریان نظرسنجی با افرادی که از حوزه یا مکان اخذ رأی خارج می­ شوند، انجام می ­شود. در این مصاحبه کوتاه که در قالب پرسشنامه صورت می­ پذیرد، سوالاتی در مورد ویژگی ­های جمعیتی افراد، فرایند برگزاری انتخاب و به طور مشخص اینکه به کدام فرد یا گروه رأی داده ­اند، می ­شود (چیرن و آلوی، 2008: 5-3). در این نوشتار سعی شده است تا یک معرفی کلی از مفهوم رأی‌پرسی صورت گیرد و ضرورت و اهمیت این ابزار نظرسنجی بیان گردد.

2- ماهیت 

گریمشا و همکاران (2004) بیان می­ کنند: رأی‌پرسی شامل نمونه ­ای از رأی دهندگان موجود در روز انتخابات هستند. هدف نظرسنجی خروج این است که مشخص سازد اهداف رأی دهندگان از این کار چیست و اینکه چرا رأی داده­ اند. این کار به مجریان نظرسنجی این اجازه را می­ دهد که پیروز انتخابات را سریع تر و بدون اینکه منتظر اعلام تلویزیون باشند، پیش­ بینی کنند و در ضمن خطای پیش­ بینی به دلیل نمونه ­های شناسا و موجود که بلافاصله از مکان اخذ رأی خارج شده ­اند، به شدت کاهش می ­یابد (گریمشا و همکاران، 2004: 33). پس رأی‌پرسی، شامل مصاحبه با رأی­دهندگانی است که در روز انتخابات زمانی که  از پای صندوق­های رأی خارج می­شوند، انجام می­ پذیرد (پاین و همکاران، 1986: 277). اما بین رأی‌پرسی و نظرسنجی ­های معمول که قبل از انتخابات انجام می­شود تفاوت­ هایی وجود دارد (هیلمر، 2008: 95):

- گروه هدف در رأی‌پرسی، شامل همه افراد که شرایط رأی­ دادن دارند نمی ­شود، بلکه همه افرادی را شامل می ­شود که رأی داده ­اند؛ این تفاوت، مسأله اصلی در نظرسنجی ­های قبل از انتخابات است که پیش­ بینی را با خلل مواجه می­ کند؛ چرا که در پیمایش­ های قبل از انتخابات، میزان افرادی که در انتخابات شرکت نخواهند کرد و رأی نمی­ دهند، به طور آشکار مشخص نیست.

- رأی‌پرسی با واقعیت ­ها سرو کار دارد، نه با حدس، گمان و نیت؛ در نظرسنجی­ های خروج از افرادی که رأی داده ­اند پرسیده نمی ­شود که آیا تمایل و قصد رأی دادن دارند یا خیر، بلکه پرسیده می­ شود به کدام حزب یا کاندیدا رأی دادند.

- در رأی‌پرسی، فاصله و زمان رأی­ دهی و مصاحبه چندان طولانی نیست و به گذشته برنمی­ گردد؛ بنابراین سوالاتی که از آن­ها پرسیده می ­شود درست بعد از اخذ رأی است و این کار مسأله زمان و فراموشی را از بین می­ برد.

- موقعیت مصاحبه ­ها در نظرسنجی خروج بسیار مشخص و شفاف است. افرادی که مصاحبه می ­شوند، به راحتی درک می­ کنند که هدف این نظرسنجی چیست و دلایل سوالات مصاحبه­ کنندگان چه می­ باشد. این باعث می­ شود تا تعداد عدم پاسخگویی به پرسشنامه کاهش یابد.

خصوصیاتی که اشاره شد بسیار مهم هستند و باعث می ­گردد تا رأی‌پرسی پیش­ بینی مطلوبی از نتایج انتخابات داشته باشد. اما این خصوصیات به تنهایی کافی نیست و باید رأی‌پرسی سه ملاحظه را در نظر داشته باشند که بسیار ضروری است: 1- نمونه­ گیری بهینه؛ 2- کار میدانی حرفه ­ای و 3- شیوه و مدل مناسب جمع ­آوری و تحلیل داده ­ها (همان: 96).

نمونه­ گیری بهینه؛ طرح نمونه ­گیری در رأی‌پرسی باید به نحوی باشد که همه افراد رأی دهنده از فرصت و شانس یکسانی برخوردار باشند. به طور معمول در کشورهای مختلف انتخابات در نواحی مختلف انجام می ­شود و کشور به مناطق، نواحی، بخش یا ستاد مختلف تقسیم­ بندی می ­شوند. طرح­ های نمونه ­گیری­ ها باید این تقسیم­ بندی­ ها را لحاظ کرده و به نحوی نمونه ­ها را انتخاب کنند که همه بخش ­ها و یا مناطق محلی را پوشش دهد. همچنین در انتخاب نمونه باید به واحدهای جغرافیایی، ویژگی ­های جمعیتی افرادی که در انتخابات شرکت می ­کنند و نتایج انتخابات گذشته توجه نمود و متناسب با آن­ها نمونه تصادفی و شناسایی را انتخاب کرد. اینکه حجم نمونه مکفی در رأی‌پرسی چقدر باشد، به نظام انتخابات آن کشور بر می­ گردد. مثلاً در «نظام­ های انتخاباتی اکثریت»[1] باید تعداد نمونه زیاد باشد تا امکان پیش ­بینی فراهم گردد. در مقابل در «نظام ­های انتخاباتی تناسبی»[2] تعداد نمونه لازم نیست زیاد درنظر گرفته شود تا معرف جامعه باشد (هیلمر، 2008).

کار میدانی حرفه ­ای؛ در کنار نمونه ­گیری متناسب، کار میدانی تأثیر زیادی در کیفیت رأی‌پرسی دارد. مجریان نظرسنجی و افرادی که مصاحبه انجام می­ دهند باید از پرسشنامه استاندارد استفاده کنند و افراد مختلف را که از محل صندوق­ های اخذ رأی بازگشتند، به درستی و با لحاظ کردن ویژ­گی­ های زمینه ­ای انتخاب کنند. همچنین در پرسشنامه باید سوالات به نحوی طراحی شوند که حساسیت­ ها را به کمترین میزان کاهش دهند. در کنار همه این­ ها موقعیت و مکانی که مصاحبه قرار است انجام پذیرد، باید متناسب باشد تا افراد ضمن احساس راحتی به پرسش ­ها پاسخ دهند تا از تعداد عدم پاسخگویی کاسته شود (همان).

شیوه و مدل مناسب جمع ­آوری و تحلیل داده ­ها؛ داده ­های حاصل از نظرسنجی برای رسانه ­ها، بازیگران عرصه سیاست و نیز پژوهشگران و صاحب ­نظران حوزه سیاسی و رفتار انتخاباتی جذاب است و معمولاً در اولین ساعات بعد از انتخابات، یافته ­ها و نتایج رأی‌پرسی ها مورد تحلیل قرار می­ گیرند. تحلیل ­ها باید درست انجام شود و ویژگی­ ها و زمینه­ های افراد نمونه (سن، جنس، میزان تحصیلات، قومیت و ...) در آن گنجانده شود (همان).

3- اهمیت و کارکرد رأی‌پرسی

رأی‌پرسی یکی از ابزارهایی است که امکان پیش ­بینی نتایج انتخابات و تحلیل رفتار انتخاباتی رأی­ دهندگان را می ­دهد. احزاب، بازیگران سیاسی، اصحاب رسانه و اندیشمندان سیاسی به رأی‌پرسی ها بسیار علاقه­ مند هستند؛ چرا که امکان بحث و تحلیل را قبل از انتشار نتایج انتخابات فراهم می­ کند. رأی‌پرسی ها  اگر درست و مطلوب انجام شوند، جدای از اینکه امکان پیش بینی را فراهم می­ کنند، بخشی از دموکراسی نیز محسوب می­ شوند؛ چون نهایت شفافیت را تضمین می ­کنند. رأی‌پرسی با پیش­ بینی نتایج انتخابات، کنترل غیرمستقیمی بر شمارش آراء دارند. یعنی اگر رأی‌پرسی با اصول علمی و با درنظرگرفتن همه جوانب به طور مطلوبی انجام شود، نتایج انتخابات نیز باید با نتایج نظرسنجی نزدیک باشد (همان: 107). پس به طور خلاصه کارکرد و اهداف از رأی‌پرسی عبارت است از؛ پیش­ بینی نتایج انتخابات، توضیح الگوهای رأی­ دهی در حمایت از افراد، احزاب و کاندیداها، تبیین رفتارهای انتخاباتی و در نهایت کنترل شمارش آراء (پاویا، 2010: 68).

4- سخن آخر

انجام پیمایش­ ها و نظرسنجی ­های با موضوعات مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برای درک افکار عمومی و سنجش مجموعه ارزش­ ها، نگرش ­ها و ارزیابی ­های مردم در مورد موضوعات مختلف در کشورهای توسعه ­یافته سابقه طولانی دارد و در ایران نیز طی دو دهه گذشته رشد و رواج پیدا کرده است. دولت­ و نهادهای سیاست­گذار و برنامه ­ریز در کشور حسب وظایف و رسالت خود و برای سیاست­گذاری کارآمد و مؤثر و نیز جهت تدوین برنامه­ های اثربخش، نیازمند شناخت و مطلع شدن از نگرش ­های مردم، شهروندان و ذی­نفعان هستند. نظرسنجی ­های سیاسی با محوریت شناخت و تحلیل رفتارهای انتخاباتی و سیاسی مردم در ایران سابقه چندان طولانی را ندارد و مراکز نظرسنجی محدودی وجود دارند که این کار را به طور علمی و منظم انجام می ­دهند. از سوی دیگر تجربه «رأی‌پرسی» که یکی از انواع نظرسنجی ­های سیاسی محسوب می ­شود، در ایران به معنای علمی و مطلوب آن وجود نداشته است و امید است این نوع نظرسنجی سیاسی در کشور به صورت علمی و مداوم انجام شود. این کار افق های جدیدی را برای سیاست­گذاران، صاحب­نظران سیاسی و افراد علاقه ­مند به نظرسنجی ­های سیاسی ترسیم خواهد کرد و نقش مهمی در توسعه و نهادینه شدن نظرسنجی در کشور ایفا خواهد نمود. البته نباید شرایط خاص و فضای انتخاباتی کشور را از یاد برد، یعنی؛ اجرای این نوع نظرسنجی مستلزم شناخت و تحلیل شرایط جامعه ایرانی و فضای روز انتخابات است.

یادداشتی از: ابراهیم شیرعلی، پژوهشگر ایسپا

منابع

1. Grimshaw , Scott D, Howard B. Christensen , David B. Magleby & Kelly D. Patterson (2004) Twenty Years of the Utah Colleges Exit Poll: Learning by Doing, CHANCE, 17:2, 32-38.

2. Hilmer, Richard (2008), Exit Polls – A Lot More than Just a Tool for Election Forecasts, in Public Opinion Polling in a Globalized World, Edit by Marita Carballo and Ulf Hjelmar, London, Springer.

3. Payne, Clive, Brown, Philip and Hanna Vincent (1986), By-election Exit Polls, Electoral Studies Vol, 5.3, p.p 277-287.

4. Pavia, Jose (2010), Improving Predictive Accuracy of Exit Polls, International Journal of Forecasting, Vol 26, p.p 68–81.

5. Scheuren, Fritz J. and Alvey Wendy (2008), Elections and Exit Polling, New Jersey, A John Wiley & Sons, INC. Publication.