وضعیت دینداری جامعه و تحولات آن همیشه مورد مناقشه و دغدغه  جامعه شناسان دین و عالمان دینی بوده و هست. این مسئله در جامعه ایران اهمیت بیشتری دارد و نظرات متعدد و متفاوتی در این زمینه مطرح است. عده­ای روند تحولات دینداری در جامعه را نگران کننده می­دانند و در مقابل عده­ای دیگر معتقدند مردم ایران به مانند گذشته انسان­هایی متدین هستند. در این بین رجوع به تحقیقات تجربی شاید یکی از راه های پاسخ به این سؤال باشد که وضعیت دینداری در جامعه ایران در چه وضعیتی است. به همین منظور گفتگویی با مهدی رفیعی معاون پژوهشی ایسپا انجام شده است تا از یافته ­های جدید ایسپا در این زمینه مطلع شویم.

وضعیت دینداری مردم ایران را بر اساس نتایج پژوهش ­ها چگونه می­بینید؟

 برای پاسخ به این سؤال باید ملاحظاتی را در نظر گرفت. اول اینکه باید اذعان کرد که همه وجوه دینداری قابل تبدیل به عدد نیستند و به عبارت دیگر برخی وجوه دینداری سنجش ناپذیرند. با این حال ابعادی از دینداری هستند که می­توان در قالب تحقیقات کمی آن ها را مورد بررسی قرار داد که در این مورد ایسپا در قالب گروه مطالعات دین و دینداری تاکنون طرح های متعددی را به انجام رسانده است. این موضوع برای ایسپا از درجه اهمیت زیادی برخوردار بوده تا حدی که برای سنجش این موضوع در قالب طرح «سنجش تدین اسلامی مردم ایران» در سال 1388 اقدام به سنجه بومی برای سنجش دینداری مردم ایران شده است که نتایج آن در قالب کتاب منتشر شده است. طبق برنامه ریزی انجام شده قرار بر این بود موج دوم این طرح در سال جاری اجرا شود اما به دلیل اینکه اجرای کار سنجش دینداری مردم ایران به کارفرمایی سازمان تبلیغات در سال 1395 به ایسپا واگذار شد تصمیم بر این شد موج دوم سنجش تدین اسلامی مردم ایران بر اساس سنجه ایسپا به سال بعد موکول شود.  علاوه بر این در طرح های جداگانه نیز ابعاد مختلف دینداری توسط ایسپا مورد سنجش قرار گرفته است. به ویژه سنجش «نگرش مردم نسبت به پوشش و حجاب» و «بررسی رفتارهای دینی مردم در ماه رمضان» از جمله این طرح هاست که ایسپا هر ساله در مقاطع گوناگون دنبال می کند. علاوه  بر این امسال طرح دیگری توسط سازمان تبلیغات اسلامی در خصوص «نگرش مردم به پوشش و حجاب» در دست اجراست که عملیات گردآوری اطلاعات آن هم اکنون توسط ایسپا در حال انجام است.

 اما در پاسخ به سؤال در خصوص وضعیت دینداری مردم ایران باید عرض کنم نتایج تحقیقات نشان می­دهد مردم ایران در برخی از شاخص­های دینداری مثل دینداری اعتقادی و دینداری عاطفی یا همان رابطه عاطفی با خداوند وضعیت مناسبی از گذشته داشته و هم اکنون نیز وضعیت خوبی دارند. در مورد برخی از ابعاد دینداری مثل مناسک دینی و همچنین بعد پیامدی دینداری در برخی از برهه های زمانی با کاهش رو به رو بوده ایم اما نکته مهم این است که به طور کلی روند یکسره نزولی نبوده است و در واقع با فراز و فرود همراه بوده است که خود باید در سایر تحقیقات مورد بررسی قرار گیرد و البته این شامل همه مناسک دینی نمی شود. درست است که در برخی شاخص های مناسکی ممکن است روند کلی نزولی بوده باشد اما شاخص هایی از مناسک دینی بوده که روند صعودی را طی کرده است مثل شرکت در مراسم عزاداری یا زیارت اماکن مقدس که البته چرایی همه این موارد نیاز به تحلیل دارد.  

دلیل این فراز و فرود به نظر شما چیست؟

در بسیاری از نظریه هایی که در این زمینه وجود دارد افول شاخص های دینداری را به افزایش رفاه جامعه، توسعه یافتگی، عقل گرایی و شهرنشینی ارتباط داده اند. به نظر من و بر اساس مطالعه ای که در این حوزه انجام داده ام می توان گفت این عوامل شاید وضعیت دینداری در برخی جوامع اروپایی را تبیین کند اما مناسب تببین تحولات دینی در جامعه ایران نیست. این فراز و فرود ناشی از عوامل دیگری است که بحث در مورد آن در این مجال نمی­گنجد.

در حال حاضر اطلاعات جدیدی از شاخص های مناسکی دینداری مردم دارید؟

بله آخرین طرحی که ایسپا در این زمینه انجام داده است به روزهای پس از عید فطر سال جاری بر می­گردد که در خصوص برخی رفتارهای دینی مردم در ماه رمضان نظرسنجی از مردم تهران انجام شده است.  بر اساس نتایج این نظرسنجی حدود 70 درصد مردم تهران اعلام کرده اند اعمال شب های قدر را انجام داده اند. جالب است بدانید همه گروه­های سنی اعم از جوانان، میانسالان و افراد سالمند تقریباً به یک میزان این اعمال را به جا آورده­اند و تفاوتی از این نظر بین گروه های سنی وجود ندارد. زنان نسبت به مردان برای انجام این اعمال اندکی مقیدتر بوده اند به طوریکه 82 درصد زنان خانه دار اعلام کرده اند که اعمال شب های قدر را به جا آورده اند. جالب است بدانید 65 درصد از کسانی که اعلام کرده اند اعمال شب های قدر را به جا آورده اند گفته اند این اعمال را خارج از منزل و در مساجد و اماکن عمومی و به صورت دسته جمعی انجام داده اند و حدود 35 درصد نیز در داخل منزل این اعمال را انجام داده اند.

حدود 80 درصد کسانی که اعلام کرده اند اعمال شب های قدر را انجام داده اند گفته اند دعای جوشن کبیر را خوانده یا گوش کرده اند. 75 درصد مراسم قرآن به سر گرفتن را انجام داده، 56 درصد به سخنرانی های مذهبی در شب قدر گوش کرده اند، و 52 درصد نیز در شب های قدر نماز مخصوص این شب ها را خوانده اند.

شما یافته ای در مورد انجام عبادات مذهبی در ماه رمضان و مقایسه آن با سایر ایام سال دارید؟

بله در همین طرح نظرسنجی آخر که قسمتی از یافته ای آن ارایه شد به این موضوع نیز پرداخته شد. آن چه مسلم است این است که مردم در ماه رمضان نسبت به سایر ایام سال به انجام مناسک دینی مقیدتر هستند. * در مورد خواندن نمازهای یومیه 58 درصد مردم گفته اند که در ایام معمول به میزان زیاد مقید به خواندن نماز هستند این در حالی است که در ماه رمضان این عدد به 65 درصد می­رسد.

حدود 20 درصد مردم اعلام کرده اند که در ایام معمول مقید هستند که در نماز جماعت شرکت کنند که این میزان در ماه مبارک رمضان به حدود 28 درصد می رسد.

این شاخص از جمله شاخص هایی است که بر اساس مطالعات تجربی، طی دو دهه گذشته روند کاهشی را پشت سر گذاشته است. 36 درصد مردم در ایام معمول سال مقید به خواندن ادعیه هستند که این میزان در ماه رمضان به 53 درصد افزایش پیدا می کند.  27 درصد مردم گفته اند در ایام معمول سال قرآن می­خوانند اما در ماه رمضان 52 درصد مردم اعلام کرده اند که قرآن می خوانند. میزان نذر و نیاز در ایام معمول سال 30 درصد و در ماه رمضان 40 درصد است.

 حدود 39 درصد مردم اعلام کرده اند در ایام معمول سال به نیازمندان کمک می کنند که این میزان در ماه رمضان به حدود 47 درصد افزایش پیدا می­کند.

در محوری دیگر از پاسخگویان در خصوص مراسم افطاری سؤال شده است که حدود 72 درصد مردم اعلام کرده­اند در ماه رمضان امسال افطاری دعوت بوده اند. جالب است بدانید حدود 13.5 درصد مردم گفته اند در رستوران افطاری دعوت بوده اند. این داده مغایر برخی تصورات رایجی است که در خصوص تغییر سبک افطاری دادن مطرح می شود.

پرداخت فطریه یکی از واجبات برای مسلمانان است که در نظرسنجی اخیر به این مورد هم پرداخته شده است که بر اساس نتایج نظرسنجی 81 درصد مردم اعلام کرده اند که فطریه پرداخت کرده اند. اما نحوه پرداخت هم قابل بحث است. 60 درصد از کسانی که فطریه پرداخت کرده اند گفته اند خود یا خانواده شان به طور مستقیم به نیازمندان پرداخت کرده اند. 10 درصد فطریه را به کمیته امداد امام خمینی(ره) پرداخت کرده اند، 16 درصد به سایر مؤسسات خیریه پرداخت کرده و در نهایت حدود 8 درصد نیز به دفاتر مراجع عظام تقلید، ائمه جمعه یا روحانی محل پرداخت کرده ­اند.

عید فطر برای مسلمانان عید بزرگداشت روزه داران است که مسلمان پاداش یک ماه عبادت خود را می­گیرند و برگزاری عید فطر نیز نمادی از اتحاد و همبستگی مسلمانان است. در این نظرسنجی در خصوص خواندن نماز عید فطر نیز سؤال شده است که حدود نیمی از مردم اعلام کرده اند که نماز عید فطر را خوانده اند که از این میزان 32 درصد در مصلی، مساجد و امکان عمومی به صورت دسته جمعی و حدود 18 درصد در منازل، نماز عید فطر را خوانده اند.

در نهایت وضعیت روزه داری امسال را چگونه ارزیابی می­کنید؟

در مجموع حدود 30 درصد مردم به طور کامل همه روزهای  ماه رمضان امسال را روزه بوده اند. مابقی روزهای کمتری را روزه بوده اند. اما مهمترین دلایل اعلام شده از سوی کسانی که ماه رمضان را به طور کامل روزه نگرفته اند را می­توان این گونه دسته بندی کرد: حدود 30 درصد  از کسانی که ماه رمضان را کامل روزه نگرفته اند به دلیل بیماری موفق به روزه داری کامل نشده اند. 19 درصد خستگی ناشی از کار را دلیل عدم روزه داری کامل ذکر کرده اند، 21 درصد مسافر بودن یا عذر شرعی را به عنوان دلیل روزه نگرفتن ذکر کرده اند، 11 درصد ناتوانی جسمی را ذکر کرده و فقط حدود 12 درصد اعلام کرده اند که اعتقادی به روزه گرفتن ندارند. اما نکته جالب این است که حدود 90 درصد مردم گفته اند مقید هستند در زمان هایی که روزه نیستند در کوچه یا خیابان روزه خواری نکنند.