آیا نظرسنجی ها بر انتخابات تاثیر می گذارند؟

رحیم یعقوب زاده

یکی از جلوه‌های حضور مردم در هر جامعه مشارکتشان در انتخابات است. شرکت گسترده، یا کاهش مشارکت آنان میزان اهمیت این موضوع را در بین مردم می‌رساند و علاوه بر آن این نکته را مشخص می‌سازد که نظام حاکم تا چه اندازه دارای مقبولیت و مشروعیت از سوی آحاد شهروندان است. پاسخگویی به سوالاتی همچون میزان مشارکت مردم چقدر خواهد بود؟، مردم به چه گروه‌ها و اشخاصی تمایل نشان خواهند داد؟ میزان علاقه‌مندی مردم به این دوره از انتخابات چقدر است؟ نیازمند بررسی است و با نزدیک شدن به روز انتخابات موارد فوق‌الذکر اهمیت هر چه بیشتری می‌یابند. گرچه پس از روز انتخابات به طور دقیق‌تری پاسخ سئوالات فوق مشخص می‌شود اما نکته این است که قبل از آن آیا می‌توان به طریقی میزان علاقه‌مندی مردم به انتخابات و میزان مشارکت آنان را حدس زد؟ یکی از شیوه‌های متداول در این زمینه انجام نظرسنجی‌های انتخاباتی است. در حقیقت مطالعات رای گیری امروزه یکی از حوزه‌های مهم مطالعات اجتماعی و ارتباطی است. در این ارتباط تحقیقات پل لازارسفلد1 مبنی بر تاثیر گذاری عامل زمان در فرآیند شکل‌گیری افکارعمومی زمینه ساز پژوهش‌های مهمی در عرصه انتخابات بوده است.
بررسی این که در انتخابات کدام یک از مراجع و گروه‌ها نقش دارند و در آن میان اثر و نقش کدامیک از آنان بیشتر است؟ نقش رسانه‌های خبری چقدر است؟ رهبران افکار عمومی (Opinion Leaders) در انتخابات چقدر تاثیر دارند؟ چه عاملی در افزایش یا کاهش میزان مشارکت مردم در انتخابات اثر می‌گذارند؟ چه عاملی موجب رویکرد رای دهندگان به گروه یا کاندیدای خاصی می‌شود؟ و.....
از جمله مواردی است که نه از طریق انتخابات بلکه با استفاده از نظرسنجی می‌توان به شناخت بیشتری از آن دست یافت. نظرسنجی‌ها با هدف سنجش افکارعمومی در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... همچنین تعیین میزان حمایت مردم از احزاب سیاسی انجام می‌شود البته در بسیاری از کشورها، انتشار نتایج نظرسنجی‌ها در خصوص مسائل حساس سیاسی نظیر انتخابات، با موانع و حتی ممنوعیت مواجه است و دلیل آن هم تاثیری است که نتایج نظرسنجی‌ها می‌تواند در سمت گیری رای دهندگان و گروه‌های سیاسی ایفا کند. در حقیقت سنجش گرایش‌های انتخاباتی مردم موضوعی است که می‌تواند موجب شناخت تغییر و تحولات جامعه شود و موجب روشن ساختن روند تحولات و دغدغه‌های مردم در این زمینه شود و البته علاوه بر کم و کیف مشارکت سیاسی، دلایل حمایت یا بی‌اعتنایی مردم را در این زمینه نشان دهد. به عنوان مثال مردم در نظرسنجی‌های متعدد انتظارات و خواسته‌های خود را از دولت و اصلاح طلبان مطرح کرده‌اند و نشان داده‌اند که خواهان بهبود شرایط و تحولات در عرصه‌های مختلف حیات اجتماعی هستند. چنین موضوعاتی هیچگاه در انتخابات گفته نخواهد شد بلکه در انتخابات تنها میزان آرای مردم به کاندیداهای مختلف روشن می‌شود.
در نظرسنجی‌ها علاوه بر آنکه میزان مشارکت یا عدم مشارکت مردم در انتخابات را ارزیابی می‌کنند، در قالب سئوالاتی دلایل عدم شرکت یا ارزیابی مردم از وضعیت موجود را نیز ارزیابی می‌کنند. از سوی دیگر با نظرسنجی می توان به میزان نقش احساسات و عواطف در انتخابات نامزد مورد نظر پی برد یا آنکه میزان تاثیر گذاری شخصیت‌ها یا گروه‌های سیاسی را برآورد کرد و حتی به چگونگی تاثیر عملکرد نامزدهایی که برای بار دوم شرکت می‌کنند بر تغییر و یا ثبات رای مردم آگاهی یافت.
گرچه با تغییرات شرایط جامعه و نزدیک شدن به زمان انتخابات نظرات و تمایلات مردم نیز تغییر پیدا می‌کند با این حال با نظرسنجی‌های انتخاباتی که معمولاً به شکل دوره‌ای برگزار می‌شود می‌توان فراز و نشیب گرایش‌ها و میزان مشارکت مردم و همچنین اقبال عمومی نسبت به احزاب و اشخاص را سنجید که این خود یک مزیت عمده نیست که گروه‌ها یا اشخاص را سنجید که این خود یک مزیت عمده نیست که گروه‌ها یا اشخاص جابه‌جا می‌شوند بلکه در واقع قدرت افکار عمومی است که این نقش را ایفا می‌کند  و با شناخت آن از طریق نظرسنجی‌های انتخاباتی می‌توان محبوبیت یا عدم محبوبیت‌ گروه‌ها، اشخاص و برنامه‌های اعلام شده آنها را سنجید که البته در حکومت‌های مردم سالار این امر اهمیت و کاربرد بیشتری می‌یابد.
البته در برخی موارد نمی‌توان نظرسنجی‌ها را کاملاً موثق و پی‌نقص در نظر گرفت و گاهی نظرسنجی‌ها در تطابق با واقعیت‌ با خطا روبه‌رو هستند.
به عنوان مثال نظرسنجی‌ها علت تغییر رای آن دسته را که در انتخابات عکس العمل دیگری غیر از آنچه که در نظرسنجی ابراز کرده بودند را معلوم نمی‌سازند ضمن آن که از قدرت پایانی و ثبات در طول زمان برخوردار نیستند چرا که رادیو، تلویزیون، مطبوعات، رهبران افکارعمومی که به دلیل برخورداری از قدرت بیان و قدرت نفوذ سعی دارند با توصیه‌های خود آرای شهروندان را در جهت خاصی هدایت کنند و این کافی است تا نظرات مردم هیچ گاه در مدت زمانی طولانی ثابت نماند.
در صورت وجود تفاوت در آرای مردم در انتخابات با آنچه که در نظرسنجی‌های انتخاباتی مطرح کرده اند باید با در نظرگرفتن شرایط جامعه، در پی علل و انگیزه‌های این جابه‌جایی نظرات بود و اگر دلیل توجیه کننده و قانع کننده‌ای وجود نداشته باشد آنگاه یکی از برداشت‌ها آن است که نظرسنجی غیر علمی و توام با خطا بوده است، میزان وفاداری به اشخاص و گروه‌ها، میزان بی‌تفاوتی یا علاقه‌مندی به مسائل سیاسی، مشکلات اقتصادی، شعارهای کاندیداها در جریان انتخابات، اقدامات رقیب یا رقبا، رفتار و سخنرانی‌های کاندیداها و.... از جمله عواملی هستند که می‌توانند میزان مشارکت مردم یا گرایش آنها به فرد یا گروه های سیاسی را تحت تاثیر قرار دهند.
از سوی دیگر افرادی که در نظرسنجی‌ها اعلام کردند در انتخابات شرکت می‌کنند اما در اثر پیشامد یا گرفتاری‌ها عملاًً در انتخابات شرکت نکرده‌اند، یا افرادی که بی‌تفاوتی یا بی‌اعتنایی خود را در نظرسنجی اعلام داشته‌اند اما ناگهان تصمیم به شرکت در انتخابات می‌گیرند یا آنان که در اثر افزایش ضریب نفوذ و فعالیت‌ رسانه‌ها و شیوع آن در جامعه، تحت تاثیر قرار می‌گیرند از جمله عللی هستند که باید بررسی شوند. این امر به اثبات رسیده است که حتی اگر فرد بسیار بی‌تفاوت باشد و حتی سعی کند خودش را از تبلیغات رسانه‌ها در این خصوص دور نگه دارد اما از گروههایی از جمله خانواده و دوستان ممکن است تحت تاثیر قرار بگیرد. علی‌الخصوص در جامعه ایران که افراد عموماً وابسته به خانواده هستند. «محتوای پیام‌های رسانه ها، تمایلات قبلی مخاطب را برای موافقت یا مخالفت با موضوع تقویت می‌کنند و می‌تواند بر میزان موافقت مخاطبان با دیدگاه نهادها و احزاب سیاسی بیفزاید»2 از سوی دیگر برگزاری نشست‌های تبلیغاتی و حوادثی که مستقیماً گرایش به فرد یا گروه‌های سیاسی را نیرومند یا ضعیف می‌سازد نیز به نوبه خود تاثیر گذار هستند.
همچنین وابستگی‌های اجتماعی و پایگاه طبقاتی نیز می‌تواند بر نوع گرایش‌ها تاثیر بگذارد، به عنوان مثال بازاریان در ایران عموماً به فرد یا گروهی رای خواهند داد که در بیانات و شعارهای خود به پایبندی به نظام اقتصادی باز و آزاد اشاره کرده باشند و در عین حال شعارهایشان رنگ و بوی مذهبی داشته باشند. علاوه بر آن در نظر سنجی همواره باید این نکته را در نظر داشت که نگرش‌های پاسخگویان میان یک مصاحبه و مصاحبه بعدی ممکن است تغییر پیدا کند که این مسئله در بین کسانی که هنوز تصمیمی نگرفته‌اند بسیار زیاد است. اختلاف فاحش نتایج نظرسنجی‌ها با واقعیت می‌تواند علل مهم دیگری داشته باشد از جمله تبلیغات و اقدامات ستادهای انتخاباتی که دارای تاثیرات شگرفی هستند علی‌الخصوص بر کسانی که در قبل از انتخابات و در نظرسنجی‌ها به بی‌تفاوتی خودشان اشاره کرده‌اند. تصمیم این اشخاص در لحظه آخر می‌تواند سرنوشت ساز باشد چون چنین کسانی اغلب با یک سخنرانی یا یک تصادف غیر منتظره تصمیمشان را به نفع یک نامزد انتخابات می‌گیرند.
بدین ترتیب با استخراج نتایج حاصل از نظرسنجی‌ها می‌توان با تمهیدات لازم ان دسته از مردمی که تمایل به شرکت در انتخابات را ندارد مورد مطالعه قرار داد و بر همان اساس علت‌ها را جست و جو کرد و تا حدودی به حجم طبقه‌ای که از ان به «آرای خاموش» تعبیر می‌شود پی‌برد. در واقع نظرسنجی‌ها این امکان را فراهم می‌آورند تا اطلاعات دقیق‌تری درباره عوامل تعیین کننده در چگونگی آرای مردم به دست آید. آنچه مسلم است از طریق نظرسنجی‌های انتخاباتی، گروه‌ها و اشخاص سیاسی به نظرات مردم راجع به خود و این که چه کسانی بیشترین آرا را جلب خواهند کرد پی می‌برند. همچنین بر اساس آگاهی‌های به دست امده در نظرسنجی‌ها، ابعاد مختلف موضوع مشخص می‌شود و این امکان ایجاد می‌شود تا گروه‌ها و اشخاص سیاسی، درصدد بر طرف کردن ضعف عملکرد خود و جلب رضایت هر چه بیشتر مردم برآیند.
پی‌نوشت:
1ـ انتخابات مردم: چگونه مردم در انتخابات ریاست جمهوری تصمیم می‌گیرند. پل لازارسفلد، برنارد برسون و.... ترجمه محمدرضا رستمی، تهران، چاپ اول 1382، مقدمه هادی خانیکی صفحه د
2ـ افکار عمومی در ارتباطات، علی اسدی، تهران انتشارات سروش چاپ اول 1371، صفحه 118.