پر پیداست که تلاطم و تکثر اجتماعی و فرهنگی که جوامع انسانی جدید با آن مواجه هستند و نیز سهم و نقشی که عاملیت انسانی در این بین پیدا کرده است، رصد و تقویم تحولات فرهنگی و اجتماعی از دریچه شناخت نگرش‏ها و ارزش‏ها را تبدیل به مسئله‏ای بنیادی برای فهم و تحلیل جهان‏های فرهنگی و اجتماعی کنشگران اجتماعی کرده است؛ امری که نه تنها امکان نیل به داشتن تصویری عمومی از وضعیت نگرش‏ها و ارزش‏ها را در پی دارد، بلکه امکان پاسخ به ضرورت مهم‏تری مانند داشتن سیاست‏گذاری و برنامه‏ریزی فرهنگی و عمومی داده محور و اقع‏گرا را نیز فراهم می‏کند و مانع از هر نوع نگاه انحصاری و مبتنی بر سلایق و پنداشت های فردی، می‏شود.
ضرورت و اهمیت این نوع پژوهش که در درجه‏ نخست معطوف به تولید داده‏های فرهنگی و اجتماعی است، اجرای موج سوم از طرح «سنجش ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان» را در رئوس فعالیت‏های پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات قراردارد.
درا ین بخش، به منظور کسب آگاهی بیشتر از ضرورت و نحوه‏ اجرای این طرح ملی، گفت و گویی با دکتر محمدرضا جوادی یگانه، مجری محترم طرح، انجام شده است.
لطفاً پیشنیه‏ی طرح سنجش ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان را شرح دهید.
سنجش ارزش‏ها و نگرش‏ها درکشورهای مختلف جهان به خصوص کشورهای صنعتی دارای سابقه و قدمت زیاد است و حتی در چند دهه‏ اخیر شاهد سنجش ارزش‏ها و نگرش‏ها در مقیاس جهانی هستیم. امروزه اجرای این طرح در کشورهای جهان به یک رویه تبدیل شده است.
پیشنیه‏ اجرای طرح «ارزش‏ها و نگرش های ایرانیان» در ایران مربوط می‏شود به سال 1353 که به همت مرحوم دکتر علی اسدی و با همکاری دکتر منوچهر محسنی و دکتر مجید تهرانیان با اجرای «پیمایش اجتماعی» در سطح کشور انجام شد. در این پیمایش، رفتارهای مردم در خصوص رسانه‏های ارتباط جمعی با تأکید بر رادیو و تلویزیون، گرایش‏های اجتماعی و فرهنگی از قبیل احساس رضایت از زندگی، مشارکت سیاسی و .. مطالعه شد. نتیجه‏ این تحقیق در سال 1356 انتشاری محدود یافت، به نحوی که هنوز بخش قابل توجهی از جامعه‏ پژوهشی ایران از انجام و نتایج این کار مطلع نیستند. سپس این تحقیق در سال 1358 به صورت محدود در تهرن اجرا شد که از آن گزارشی محدود در دست است.
در سال 1374، طرح «آگاهی‏ها، گرایش‏ها و رفتارهای فرهنگی و اجتماعی» به همت دکتر موچهر محسنی اجرا شد و در سال 1375 نتایج آن منتشرشد.
پس از آن، ضرورت شناخت وضعیت فرهنگی و پیشنیه‏ موجود، مبنای سیاست گذاری پیمایش‏های فرهنگی و اجتماعی قرار گرفت، و چارچوب سیاست‏های اصلی طرح‏های ملی از جمله پیمایش ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان از یک سو با نظر داشت تحقیقات داخلی و پیمایش‏های دیگر کشورها، و ازسوی دیگر با توجه به پرسش‏های تازه، شکل گرفت.
در سال 1377، ازسوی معاونت پژوهشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، این نیاز مطرح شد که برای پاسخ به پرسش‏هایی مانند «چگونگی وضعیت فرهنگی، سمت و سوی تحولات، شتاب تغییرات، و ...» به مجموعه‏ای از اطلاعات کمی، استاندارد و با قابلیت مقایسه نیاز هست. این امر، اجرای تحقیق اجتماعی ملی را به عمل نزدیک تر کرد. به این ترتیب، سه طرح ملی که پیش از آن «به صورتی محدودتر به انجام رسیده بود، به منزله‏ تکلیفی قانونی در برنامه‏ سوم توسعه گنجانده شد و برای نخستین بار بر اجرای تحقیقات اجتماعی در یکی از مهم‏ترین قوانین کشور، تأکید شد و این‏گونه، دفتر طرح‏های ملی در وزارتخانه‏ مزبور، تأسیس شد.
به دنبال آن، درسال 1379، موج نخست از طرح ملی پیمایش «ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان» بین افراد 15 ساله و بالاتر خانوارهای معمولی ساکن در 28 مرکز استان با حجم نمونه‏ حدود 16000 نفر اجرا شد. یافته‏های آن در سطح ملی و استانی تجزیه و تحلیل شد و به صورت جداگانه به چاپ رسید.
شاخص‏های ارزش‏ها و نگرش‏های بررسی شده در موج اول این پیمایش عبارت بودند از: ارزش‏های اجتماعی، احساس عدالت، احساس آزادی و امنیت، دینداری، باورهای سیاسی، ترجیحات سیاسی، احساس دوستی و همبستگی اجتماعی، و هنجارهای اجتماعی.
در سال 1381 و 1382، موج دوم از طرح ملی پیمایش «سنجش ارزش‏ها و نرگش‏های ایرانیان» به اجرا در آمد که هدف کلی آن بررسی و آگاهی از نظرها و دیگاه‏های افراد جامعه در زمینه‏های مربوط به ارزش‏ها و نگرش‏ها در سطح مراکز استان‏های کشور بود. جامعه‏ آماری این طرح، مجموعه‏ افراد 15 تا 64 ساله‏ خانوارهای معمولی ساکن در 28 شهر مرکز استان با حجم نمونه‏ حدود 5000 نفر بود.
در موج دوم، ساختار پرسشنامه از دو بخش تشکیل می‏شد: نخست، سؤالات موج اول و دوم، سؤالاتی که براساس امکان مقایسه با پیمایش‏های سال 1353 و 1374 و پیمایش‏های جهانی به ویژه «پیمایش جهانی ارزش‏ها» و «پیمایش عمومی اجتماعی» شکل گرفته بود. پوشش وسیع و تنوع موضوعی پرسشنامه‏ پیمایش موج دوم به نحوی بود که تا جای ممکن، تصویری حتی کلی از وضعیت نگرشی ارائه می‏کرد. سؤالات این بخش به گونه‏ای انتخاب شد که با پیمایش‏های انجام شده در ایران و پیمایش‏های جهانی قابلیت مقایسه داشته باشد. هم‏چنین نظر به این که ارزش‏های خانوادگی، نگرش‏ها و رفتارهای دینی، تصور مردم در خصوص مشکلات اجتماعی و مشارکت اجتماعی ازحوزه هایی بود که جای بیشتری برای پرداختن بدان بود، در بخش جدید، سهم بیشتری بدان اختصاص داده شد.
شاخص‏های ارزش‏ها و نگرش‏های بررسی شده در موج دوم این پیمایش عبارت بودند از: ارزش‏های خانوادگی، رضایت از زندگی، عدالت، نگرش به آینده، نگرش‏های و رفتارهای دین، سیاست، هنجارهای اجتماعی، هویت، ارزیابی اخلاقی و اوقات فراغت و کالاهای فرهنگی.
در سال 1389 تا 1391 طرح ارزش‏ها و نگرش ها در سطح تهران از سوی دکتر محسن گودرزی اجرا شد.
در سال 1391، اجرای فاز نخست از موج سوم طرح ملی پیمایش «ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان» در دوره‏ ریاست دکتر یحیی طالبیان در پژوهشگاه و با مدیریت دکتر مجید توسلی و نظارت دکتر علیرضا محسنی تبریزی، دکتر سید محمد صادق مهدوی و دکتر محمد هادی همایون، آغازشد. اجرای این طرح در شورای عالی تحقیقات و فناوری (عتف) به تصویب رسید و مراحل مقدماتی شامل بررسی پیشنیه‏ی تحقیق (مطالعه و بررسی 279 پژوهش) و فراتحلیل مفاهیم استخراج شده از مطالعات پیشین با نظر داشت طرح «بازنگری شاخص‏های فرهنگی ایرانیان» کار دکتر آشنا و همکارانش، به انجام رسید.
در اردیبهشت 1392، فعالیت‏های صورت گرفته در اجرای موج سوم از این طرح ملی، در جلسه‏ای با حضور جمعی از جامعه‏شناسان بازنگری و بررسی شد. در این جلسه، نظر به ضرورت تکرار طرح سنجش ارزش‏ها و نگرش‏ها در دوره‏های 5 ساله به منظور روندسنجی در جامعه که یکسان بودن پرسشنامه‏ها در هر دوره را ایجاب می‏کند، برگردان پرسشنامه به شکل اولیه‏ آن در موج دوم، مطرح شد و تغییرات صورت گرفته در پرسشنامه پذیرفته نشد.
در سال 1393، فاز دوم از اجرای طرح سنجش ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان در دوره ‏ی جدید از فعالیت پژوهشگاه با احیای دفتر طرح‏های ملی آغاز شد. با احیای این دفتر که با موافقت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی صورت گرفت، پژوهشگاه متولی اجرای طرح‏های ملی در حوزه‏ی فرهنگ در کشور شد. در اجرای فاز دوم از موج سوم این طرح ملی، دیدگاه‏ها و رهنمودهای احمد مسجد جامعی(وزیر اسبق وزارت ارشاد)، دکتر محسن گودرزی(مجری موج دوم طرح ارزش‏ها و نگرش‏ها) و دکتر غلامرضا غفاری (مشاور دفتر طرح‏های ملی) بسیار راه‏گشا و سازنده بود. نظارت اجرای این طرح ملی را دکتر محمدامین قانعی‏راد(رئیس انجمن جامعه‏شناسی ایران) عهده دار شد.
با این نگرش که طرح ملی صرفاً به معنای داده‏های ملی نیست، بلکه به این معناست که افراد درگیر در اجرای آن را صاحب‏نظران و سیاست گذاران ملی تشکیل می‏دهند، ضرورت تشکیل شورای سیاست گذاری و شورای علمی مطرح شد.
اعضای شورای سیاست‏گذاری این طرح ملی عبارت بودند از: علی جنتی(وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان رئیس شورای سیاست‏گذاری)، اینجانب به عنوان دبیر شورا، حسام‏الدین آشنا(رئیس مرکز بررسی‏‏های استراتژیک ریاست جمهوری)، سید مهدی خاموشی(رئیس سازمان تبلیغات اسلامی)، سید حسین شاه‏مرادی(دبیر شوریا فرهنگ عمومی)، حمیدرضا کفاش(معاون پرورشی و فرهنگی وزیر آموزش و پرورش)، احمد مسجد جامعی(عضو شورای شهر تهران)، مرتضی میرباقری(دبیر شورای اجتماعی کشور و قائم مقام وزیر کشور در امور اجتماعی – فرهنگی)، سیدضیاء هاشمی(معاون فرهنگی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری)، معاونان مرتبط وزارت اطلاعات و دبیرخانه شورای عالی امنیت.
و اعضای شورای علمی عبارت بودند از: مسعود جلبی(استاد دانشگاه شهید بهشتی)، محمود شارع‏پور(استاد دانشگاه مازندران)، منوچهر محسنی(استاد دانشگاه تهران)، محمد میرزائی(استاد دانشگاه تهران)، حسام‏الدین آشنا (دانشیار دانشگاه الزهرا)، محمدرضا جوادی یگانه(دانشیار دانشگاه تهران)، محمود حاجیانی(دانشیار دانشگاه باقرالعلوم)، سید حسین سراج‏زاده(دانشیار دانشگاه خوارزمی)، غلامرضا غفاری(دانشیار دانشگاه تهران)، سید ضیاء هاشمی(دانشیار دانشگاه تهران)، عبدالله بیچرانلو(استادیار دانشگاه تهران)، مجید توسلی(استادیار دانشگاه آزاد اسلامی)، محمد فاضلی(استادیار دانشگاه شهید بهشتی)، سلمان صفدری (مؤسسه خرد)، علیرضا فروغی(سازمان تبلیغات اسلامی) و محسن گودرزی(جامعه‏شناس).
در ادامه و با برگردان پرسشنامه به شکل نخست آن، سنجش شاخص دینداری به دلیل حساسیت خاص آن از پرسشنامه حذف و اجرای آن به سازمان تبلیغات اسلامی زیر نظر محمد فروغی(مدیر کل پژوهش‏های کاربردی سازمان بتلیغات) واگذار شد.
محورها و شاخص‏های دیده شده در تنظیم اولیه‏ پرسشنامه‏ موج سوم این پیماش عبارت بودند از: ارزش‏های بنیادین؛ ارزش‏های خانوادگی؛ فردگرایی؛ نگرش‏های جنسیتی؛ رضایت‏مندی؛ عدالت و نابرابری؛ دین؛ اقتصاد؛ ساخت طبقاتی جامعه؛ سیاست و قانون‏گرایی و احساس آزادی؛ مشارکت سیاسی؛ هویت ملی، انقلابی و دینی؛ اعتماد؛ امنیت؛ اهمیت مسائل و مشکلات اقتصادی و اجتماعی؛ اخلاق؛ احساس سردرگمی و آنومی؛ واکنش به ناهنجاری‏های جامعه؛ مشارکت اجتماعی؛ اوقات فراغت و مصرف کالاهای فرهنگی.
این محورها به رؤیت اعضای هیئت‏های علمی علوم اجتماعی دانشگاه‏ها، اعضای شورای سیاست‏گذاری، معاونان و رؤسای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیران کل ادارت کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان‏ها رسید و بر اساس نظرها و دیگاه‏های آن‏ها اصلاح و تکمیل شد و شاخص‏های فضای مجازی، محیط زیست، مصرف نمادین، گروه‏های مرجع و مخاطرات به آن اضافه شد.
از تیر 1394 و پس از تنظیم پرسشنامه، با حمایت و همیاری مرکز ملی رصد فرهنگی وزارت کشور و مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) طرح با حجم نمونه 14906 نفر از جمعیت 18 تا 65 ساله در بخش شهری و روستایی کل کشور (62 نقطه شهری و 62 نقطه روستایی)ف اجرا شد. نظارت بر نمونه‏گیری را مهندس حقیقی عهده‏دار شدند. نظارت بر اجرای طرح را نیز مدیران کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان‏های سراسر کشور بر عهده داشتند.
تفاوت موج دوم و سوم طرح سنجش ارزش‏ها و نگرش‏ها، نخست، در واگذاری اجرای آن «به یک مرکز تخصصی نظرسنجی و دوم، در افزایش تعداد نمونه‏ی شهری و روستایی است. برای مثال، در استان بوشهر، علاوه بر مرکز استان، سه شهرستان و 9 دهستان برای اجرای طرح در نظر گرفته شد. این افزایش، موجب تنوع نمونه و در نهایت، درک بیشتر و بهتر از داده‏ها شد.
داده‏های تولید شده در فرایند اجرای طرح ملی ارزش‏ها و نگرش‏ها چگونه می تواند مقوم تولید دانش در عرصه‏های فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران باشد؟
داشتن داده‏های قابل مقایسه‏ منظم در هر کشور مبنای مهمی برای تولید دانش بر پایه‏ درک عمومی از جامعه به شمار می‏رود؛ و این دست نمی‏دهد جز درسایه‏ پیمایش‏ها که ارزش‏ها و نگرش‏ها یکی از مهم‏ترین آن‏هاست. ارزش‏ها و نگرش‏ها یکی از مهم‏ترین آن‏هاست. پیمایش به معنای زمینه‏یابی است که در آن سطح و لایه‏ نازکی از جامعه مطالعه می‏شود و فهم عمیق‏تر جامعه، مستلزم پژوهش‏های تکمیلی کیفی است. تقریباً می‏توان گفت از 1384 تا 1392 هیچ داده‏ دقیق و قابل اطمینانی برای سنجش و مطالعه‏ وضعیت فرهنگی و اجتماعی کشور تولید نشده است و نمی‏توان تغییرات فرهنگی – اجتماعی جامعه را در این بازه‏ زمانی مطالعه و بررسی کرد.
اهداف مهم اجرای طرح ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان، چیست؟
اهداف مهم اجرای این طرح را می‏توان چنین بر شمرد: ارائه چارچوب و دستگاه مفهومی مناسب برای سنجش ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان؛ تعیین سطوح، شاخص‏ها و سنجه‏های مربوط به ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان؛ تولید داده‏های فرهنگی و اجتماعی در مقیاس ملی؛ امکان‏یابی توصیف وبیان وضع ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان در سطح ملی و به تفکیک استان‏های کشور؛ رصد، فهم و تحلیل وضعیت فرهنگی و اجتماعی کشور؛ دست‏یافتن به مبنای اطلاعاتی مناسب برای حوزه‏ی سیاست‏گذاری و برنامه‏ریزی فرهنگی کشور.
پیمایش منظم ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان چه نقشی در سیاست گذاری فرهنگی دارد؟
پیمایش منظم این طرح ملی، امکان مقایسه، تطبیق و فهم کاستی‏ها و قوت‏ها را در وضعیت فرهنگی و اجتماعی جامعه در سطح ملی، ممکن می‏سازد؛ و داده‏های تولید شده، زمینه و بستر لازم را برای تولید نوشته‏های تحلیلی و تطبیقی فراهم می‏کند که خود مقوم تولید دانش زمینه‏مند در عصه‏های فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران است. تمام این‏ها امکان سیاست‏گذاری و برنامه‏ریزی مناسب در این عرصه‏ها را فراهم می‏کند.
هم‏چنین درک درست، دقیق و مبتنی بر داده‏های قابل اعتماد و یافته‏های پژوهشی در سطح ملی، از هر نوع نگاه انحصاری و مبتنی بر سلایق و پنداشت‏های فردی یا تعیین‏گرایانه جلوگیری می‏کند و این امر شرایط مناسبی را برای مدیریت و سیاست‏گذاری فرهنگی و اجتماعی فراهم می‏سازد.
اطلاعات و داده‏های طرح ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان به منظور سیاست‏گذاری و برنامه‏ریزی در اختیار چه دستگاه‏هایی قرار می‏گیرد؟ سطح توزیع اطلاعات آن شامل چه کسانی می‏شود؟
انتشار داده‏های طرح ملی ارزش‏ها و نگرش‏های ایرانیان به اندازه تولید داده‏های آن از اهمیت برخوردار است. از این روی، داده‏های علمی این پیمایش ملی در اختیار شورای علمی و گزارش‏های آن در اختیار شورای سیاستگذاری و دستگاه‏های اجرایی مرتبط  قرار می‏گیرد. هم‏چنین به منظور امکان انجام تحلیل ثانویه از داده‏های به دست آمده، اطلاعات این طرح در اختیار افراد مطلع و مرتبط قرار می‏گیرد؛ و پس از گذشت مدتی، داده‏های آن به جامعه‏ دانشگاهی و پژوهشی کشور عرضه می‏شود.
در خاتمه، از تمام دست‏اندرکاران علمی و اجرایی آن طرح صمیمانه قدردانی می‏شود. به ویژه ازمجموعه‏ی مدیریت پیشین پژوهشگاه (دکتر یحیی طالبیان)، وزیران حاضر و پیشین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاونان ایشان دکتر فداکار و دکتر کاراندیش، دکتر محسن گودرزی و احمد مسجد جامعی که سخاوت‏مندانه اطلاعات پیشین را در اختیار پژوهشگاه قرار دادند، دکتر قانعی راد ناظر طرح، دکتر غلامرضا غفاری مجری مشترک طرح و تمام اعضای شورای سیاست‏گذاری و شورای علمی این طرح؛ و البته از محمد آقاسی، رئیس ایسپا و همکارانش و هم‏چنین مدیران کل ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان‏ها.
منبع: نمایه پژوهش/ پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات
نشر مطالب با ذکر نام ایسپا بلامانع است.
ایسپا مسئولیت مطالب از سایر منابع را عهده دار نمی باشد.