چگونگی روابط بین افراد، جمع‏های انسانی، سازمان‏ها و نهادها، همواره موضوعی بسیار مهم برای مقامات اجتماعی و سیاسی هر کشور بوده است، چرا که تعاملات و پیوستگی‏ های این افراد، در ساختن و پایداری جمع‏های انسانی و جامعه‏ بزرگ‏تر، نقش محوری دارد؛ تا جایی که روابط و تعاملات اجتماعی به مثابه‏ دارایی و ثروت تلقی شده که از آن می‏توان برای افزایش منابع در اختیار و یا ایجاد منابع جدید استفاده کرد. در آغاز، تصور بر این بود که صرفاً سرمایه‏ های طبیعی، فیزیکی، مالی و انسانی استعداد و توان اثرگذاری در فرایند تولید و افزایش ثروت و داشته‏های یک جامعه را دارند، در حالی که در عصر نوین، شاهد نگاه تازه‏تری هستیم که از وجود و سهم سرمایه‏ جدیدی با عنوان سرمایه‏ اجتماعی، حکایت می کند. سرمایه‏ای که مولد و مقوم پایداری و حفظ نظم اجتماعی پویاست. این سرمایه، به رغم این که در چند دهه  اخیر گستره قابل توجهی در نوشته های نظری و سیاستی حوزه اجتماعی پیدا کرده است، لیکن با دقت در محتوا و هسته‏ اصلی تشکیل دهنده‏ آن یعنی کم و کیف روابط و پیوندهای اجتماعی، متوجه می‏شویم که قدمت سرمایه‏ اجتماعی محدود به چند دهه‏ اخیر نمی‏شود؛ بلکه می‏توان آن را در آموزه های دینی و اخلاقی، اندیشه‏ اندیشمندان و صاحب نظران قدیمی‏تر نیز ردیابی کرد. در دوره‏ی جدید، توجه به سرزندگی حیات جمعی و وجود گرمای اجتماعی به مثابه‏ پادزهری برای نابسامانی‏های اجتماعی، تقویت وفاق و هم‏گرایی اجتماعی، وجود حسن نیت، حمایت و همدلی متقابل در بین افراد، سازمان‏ها و نهادهای اجتماعی را خاستگاه اعتنای به سرمایه‏ اجتماعی دانسته‏اند. امری که امروزه قرین با کاهش آسیب‏های اجتماعی و تقویت نظم اجتماعی  پویا و توسعه اجتماعی است. به گواهی نوشته‏های نظری و سیاستی در باب فرایند توسعه‏ یک کشور در کنار انواع سرمایه (اعم از: طبیعی، فیزیکی، مالی و انسانی) سرمایه‏ اجتماعی را حلقه‏ی مفقوده‏ توسعه، نظم و پویایی جامعه دانسته‏اند و پرسش‏هایی چون سرمایه‏ی اجتماعی چیست؟ چه وضعیت و توزیعی در جامعه دارد؟ چگونه تولید می‏شود؟ چگونه دچار فرسایش می‏شود؟ چه اشکالی پیدا می‏کند؟ این اشکال چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟ هر کدام از چه نقاط قوت و ضعفی برخودار هستند؟ و در نهایت سرمایه‏ اجتماعی چه نقشی در تحقق نظم اجتماعی دارد؟ پرسش‏های کلیدی محبث منابع اجتماعی و حوزه ی سیاست گذاری اجتماعی هستند.
با چنین پنداشتی چگونگی و کم و کیف روابط اجتماعی نقش کلیدی در ارتباط با سرمایه‏ اجتماعی پیدا می کند زیرا کم و کیف روابط اجتماعی، تعیین‏کننده‏ چگونگی نظم اجتماعی جامعه است. جوهره و خمیر مایه‏ سرمایه‏ اجتماعی را در نظام روابط و تعاملات اجتماعی در مقیاس‏های خرد، میانی و کلان جست و جو می‏کنند و بر این مبنا، سرمایه‏ اجتماعی، بیانگر کم و کیف روابط اجتماعی و نحوه‏ی تعاملات کنشگران اجتماعی است و شدت و کیفیت روابط و تعاملات بین افراد و گروه‏ها، احساس تعهد و اعتماد دوجانبه به هنجارها و ارزش‏های مشترک را شامل می‏شود. وزن و تنوع روابط و تعاملات اجتماعی در مقیاس‏های خرد، میانی و کلان، تعیین کننده‏ میزان سرمایه‏ اجتماعی است. افزایش و فرسایش سرمایه‏ اجتماعی، حاصل پیامد و نتیجه فعالیت‏های مختلفی است که در مقیاس‏های فردی، سازمانی و نهادی محقق می‏شود. بنابراین، سرمایه‏ اجتماعی، سازه‏ تحلیلی پیچیده و چند وجهی است که به روابط اشاره دارد که با نگاه ساده انگارانه قابل بررسی نیست و راه کوتاه و میانبری برای ایجاد آن وجود ندارد. در نوشته‏های نظری و سیاستی علوم اجتماعی، سرمایه‏ اجتماعی، مفهومی چند بعدی، چند سطحی و با شکل‏های مختلف در مقایس‏های رسمی و غیر رسمی شناخته شده است و برداشت‏های مفهومی و نظری چند گانه‏ای در خصوص آن وجود دارد. بر این مبناست که اهمیت هر نظام، نهاد و سازمان از دریچه‏ دیدگان افرادی که در معرض عملکرد، فعالیت‏ها و نوع مراوده‏ی آن‏ها با مردم؛ که شکل‏دهنده‏ بخش وسیعی از ذهنیت و پنداشت افراد جامعه است، سنجه‏ای مهم برای سرمایه‏ اجتماعی تلقی می‏شود. سنجه‏هایی چون: پنداشت از موفقیت و عملکرد نظام و نهادهای اصلی جامعه، اعتماد اجتماعی، اعتماد نهادی و سازمانی، اعتماد تعمیم یافته، عام گرایی، مشارکت اجتماعی، تعامل و بده‏بستان اجتماعی، وجود ارزش‏های اخلاقی و هنجارهایی چون: نوع‏دوستی، صداقت ، وفای به عهد، قانون مداری، صلح دوستی، تحمل پذیری در قبال تنوع و تکثر، تعهد و مسئولیت پذیری، امید و با ارزش دانستن زندگی، احترام به حقوق شهروندان، احساس وفاداری به تفکر عقلایی و نظم پذیری، کارآمدی حکومت، نبود فساد، نبود جرم و جانیت، احساس امنیت، آگاهی عمومی، قوام خانواده، خیرخواهی اجتماعی، حمایت اجتماعی، نشاط اجتماعی، مطلوب تلقی شدن جامعه و ... به مثابه‏ ابعاد و سنجه‏های اصلی سرمایه‏ اجتماعی، شناخته شده است. وسعت و گستردگی هر یک از این ابعاد، موجب شده است که کمتر پژوهشی بتواند تمام ‏بتواند تمام آن‏ها را به صورت هم‏زمان و یک جا، سنجش و تحلیل کند. در نتیجه، در بیش‏تر موارد، پژوهشگران به سنجش یکی از این ابعاد پرداخته‏اند.
سازه‏ سرمایه‏ اجتماعی صرفاً یک سازه‏ی نظری نیست، بلکه یک سازه سیاستی هم هست که امروزه جایگاه رفیعی در امر سیاست گذاری عمومی و اجتماعی پیدا کرده است. چنین اهمیتی باعث شده است تا فرایند سنجش سرمایه‏ اجتماعی جامعه را به مثابه‏ نبض سنجی اجتماعی تلقی کنند و بر مبنای داده‏های حاصل از پیمایش‏های سرمایه‏ اجتماعی، چگونگی تغییرات، جهت و آهنگ تغییرات جامعه را در ساحت‏های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاستی و نیز پیامدهای حاصل از سیاستگذاری عمومی و اجتماعی را در حوزه‏های چندگانه اجتماعی، شناسایی و تحیل کنند. با چنین نقش و سهمی که سنجش این سازه دارد، گام نخست از حیث سیاستی این است که یک کشور به صورت منظم داده‏های مربوط به این سازه‏ی مهم را در قالب پیمایش‏های منظم و دوره‏ای در برنامه‏ی کاری خود داشته باشد؛ چرا که یکی از شیوه‏های پژوهشی مناسب برای شناخت توصیفی، تبیینی و ارزیابانه از پدیده‏ها و واقعیت‏های اجتماعی است به گونه‏ای که پیمایش‏های اجتماعی ملی به مثابه‏ یکی از مهم‏ترین ساز و کارهایی که امکان شناخت پنداشت‏ها و ارزیابی مردم یک کشور را فراهم می‏سازد، تلقی می شود و برای آن‏ها کار ویژه‏ه¬ای چند گانه‏ای را متصور می‏شوند که عمده‏ترین آن ها عبارت اند از:
-    تولید داده‏های اجتماعی در مقایس ملی؛
-    عرضه و ارائه تصویری از واقعیت‏های اجتماعی؛
-    واقع‏گرا و شاهد محور کردن امر سیاست‏گذاری اجتماعی؛
-    کمک به تولید و گسترش توصیف و تبیین‏های بومی و ملی که خود مقوم دانش بومی و ملی است؛
-    تسهیل امر تبیین و تحلیل موضوع از مناظر و رویکردهای مختلف در مجامع علمی و پژوهشی کشور؛
-    ارزیابی موفقیت برنامه‏ها و اقدامات انجام شده و کمک در راستای مداخله و تعدیل‏های لازم و مناسب.
چنین کار ویژه‏هایی موجب شده است تا اجرای پیمایش‏های ملی، منطقه‏ای و حتی جهانی در قالب موضوعاتی چون: سنجش سرمایه‏ی اجتماعی و دیگر موضوعایت از این دست در دستور کار بیش‏تر مراکز پژوهشی و ساست‏گذاری جهان قرار گیرد؛ امری که انجام آن در مقیاس ملی برای بیش‏تر کشورهای جهان، واقعیتی پذیرفته شده است. در مقیاس ملی، داده‏های لازم از طریق پیمایش ملی با چارچوب و معیارهای تقریباً معینی، تولید می‏شود که امکان تحلیل‏های مقطعی و طولی را به صورت تطبیقی فراهم می‏سازد و یا این که بسیاری از سازمان‏ها به منظور تقویم و تحلیل این سرمایه، به صورت منظم، به اجرای پیمایش یا بررسی‏های کیفی، برای ارزیابی سرمایه‏ اجتماعی درون سازماین و اجتماعی خود، اقدام می‏کنند.
سنجش سرمایه‏ اجتماعی در ایران در دهه‏ی 1380 توجه دستگاه‏های سیاستگذاری کشور را به خود معطوف کرد و به صورت مشخص انجام نوبه‏ای آن در برنامه‏ی چهارم توسعه، مطرح شد. هر چند که تمام آن‏چه که مصوب این برنامه بود به اجرا در نیامد. در نتیجه، ایده‏ی ضرورت اجرای پیمایش ملی سرمایه‏ی اجتماعی در دوره‏ی جدید در دومین جلسه‏ی شورای اجتماعی کشور رقم خورد که پس از طرح موضوع سرمایه‏ی اجتماعی و ارائه‏ی گزارشی از وضعیت سرمایه‏ی اجتماعی کشور بر مبنای پژوهشی که در سال 1383 انجام شده بود، شورای اجتماعی کشور اجرای پیمایش سرمایه‏ی اجتماعی را برای سال 1393 تصویب کرد. در پی آن، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با همکاری وزارت کشور و مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) اجرای این طرح ملی را در دستور کار خود قرار دادند. پس از طی مراحل و فرایند علمی، داده‏های این پیمایش در ماه‏های آبان و آذر 1393 در نقاط شهری و روستایی کشور با نمونه‏ای به حجم 14200 نفر، جمع‏آوری شده است.
در مدل سنجش سرمایه‏ اجتماعی در مقیاس ملی که در قالب پیمایش اجتماعی مصوب شورای اجتماعی کشور انجام شده است، با لحاظ کردن این واقعیت که سرمایه‏ اجتماعی خصلت چند ساحتی در سه سطح کلان، میانی و خرد دارد، بیان مفهومی – نظری شده و در حوزه‏های چهارگانه‏ی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تعریف عملیاتی شده است. داده‏های مورد نیاز این مدل مفهومی در سطح ملی در مناطق شهری (در دو نقطه‏ شهری هر استان که یکی از این شهرها، شهر مرکز استان است) و مناطق روستایی کشور(دو تا سه نقطه‏ روستایی مربوط به هر شهر منتخب) جمع‏آوری شده است.
در این طرح، سرمایه‏ اجتماعی در سطح کلان در قالب چهار بعد:
1.    پنداشت از عملکرد نظام در رفع و حل مشکلات؛
2.    پنداشت در خصوص موفقیت نهادی در اجرا وظایف نهادی؛
3.    پنداشت از نکویی جامعه (مطلوب بودن جامعه)؛
4. ارزیابی آینده، سنجش شده است.
سرمایه‏ اجتماعی در سطح میانی در قالب هشت بعد می باشد:
1.اعتماد سازمانی؛
2. کیفیت خدمات سازمانی؛
3. عملکرد و پاسخگویی سازمان‏ها به نیازها؛
4. آمادگی مشارکت و کمک به سازمان‏ها در صورت نیاز؛
5. اعتماد تعمیم یافته(اعتماد به گروه‏های شغلی و حرفه‏ای؛
6. دگرخواهی، پرهیزکاری و وظیفه‏شناسی گروه‏های شغلی و حرفه‏ای؛
 7. عام گرایی گروه‏های شغلی و حرفه‏ای؛
8. ویژگی‏ها و ارزش‏های اخلاقی مسئولان.
سرمایه‏ اجتماعی در سطح خرد در قالب هشت بعد می باشد:
 1. اعتماد عمومی؛
2. ارزش‏ها و ویژگی های اخلاقی؛
3. عام گرایی اجتماعی(شعاع اعتماد و تعاملات نزدیک و دور؛از اعضای خانواده تا غریبه‏ها)؛
4. مشارکت اجتماعی؛
5. بده بستان اجتماعی؛
6. تعلق و عرق ملی؛
 7.رضایت از زندگی؛
8. احساس امنیت.
در اجرای طرح سنجش سرمایه‏ اجتماعی کشور، از روش پیمایش اجتماعی به مثابه‏ شیوه‏ای که به کشف و شناسایی ویژگی‏ها، فراوانی و توزیع این ویژگی‏ها و نیز چگونگی روابط متقابل بین متغیرها در یک جامعه‏ معین نظر دارد، استفاده شده است. در سطح تجربی با استفاده از روش مصاحبه‏ حضوری، داده‏های مربوط به چارچوب مفهومی و نظری تعیین شده، جمع آوری و چگونگی توزیع و روابط متغیرهای مطالعه شده در سطح ملی در قالب جامعه‏ی آماری، مطالعه شده است. جامعه‏ آماری این طرح، مجموع افراد بالای 18 سال خانوارهای شهری و روستایی ساکن در 31 استان کشور در زمان اجرای طرح است. هر یک از افراد بالای 18 سال خانوارهای شهری و روستایی ساکن در استان، در زمان اجرای طرح، به منزله‏ واحد آماری در نظر گرفته شده است.
نتایج طرح سنجش سرمایه‏ اجتماعی در 94 مجلد شامل:31 جلد گزارش اجمالی استانی؛ 31 جلد گزارش تفضیلی استانی؛ 18 جلد گزارش دستگاه‏های اجرایی؛ 10 جلد تحلیل ثانویه؛ 1 جلد مقایسه‏ سرمایه اجتماعی در شهر و روستا و .. تدوین شده است.
باید توجه داشت که طرح سنجش سرمایه اجتماعی در ایران در مرحله آغازین خود قرار دارد، از حیث چارچوب مفهومی و نظری که پایه‏ی اولیه‏ فرایند سنجش را تشکیل می‏دهد و نیز به لحاظ داشتن ابزارهای کمی و کیفی مناسب، با کاستی‏هایی مواجه است که رفع و کاهش این کاستی‏ها در گرو اجرای مکرر و پیوسته‏ این نوع بررسی و نقد عالمانه‏ آن‏ها، از منظر نظری و روش‏شناختی است تا در پرتو آن‏ها بتوان به سنجش و تحلیل این سازه‏ پرداخت. در کشورهای دیگر، مطالعات قابل توجهی صورت گرفته است مانند مطالعه‏ی پاتنام در جنوب ایتالیا، مطالعه‏ی بالن و اونیکس در استرالیا، مطالعه جانسون و سروکا در کانادا، مطالعات بانک جهانی، مطالعات انجمن سرمایه اجتماعی امریکا، بررسی سرمایه اجتماعی در انگلستان به گونه‏ای که می‏توان گفت همه‏ کشورهای صنعتی به صورت منظم پیمایش‏های مربوط به سرمایه‏ اجتماعی را در دستور کار خود دارند.
امید است تداوم اجرای این گونه مطالعات، باعث ارائه‏ یافته‏های پژوهشی دقیقی از موضوع سرمایه‏ اجتماعی کشور و در نتیجه‏، سیاست گذاری و برنامه‏ریزی فرهنگی مناسب برای ارتقای وضعیت سرمایه‏ اجتماعی در کشور شود.

منبع: نمایه پژوهش/ پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات
نشر مطالب با ذکر نام ایسپا بلامانع است.
ایسپا مسئولیت مطالب از سایر منابع را عهده دار نمی باشد.