پیچیدگی جامعه و کنش جمعی مردم در ایران

12 دی ,1394

آقاسی، محمد(1394) جستارهایی در ایران در آستانه انتخابات(مجموعه مقالات)، تهران: شورای اجتماعی کشور، صص 11-19.

درآمدی بر قابلیت نظرسنجی‎های انتخاباتی برای نگاه به آینده

پیچیدگی جامعه و کنش جمعی مردم در ایران

محمد آقاسی

رئیس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)

انسان‎ها در عرصه‎های مختلف و رده‎های گوناگون فکری و عقیدتی تمایل به پیش‎بینی‎پذیری آینده دارند. این امر نه‎ فقط مختص به انسان‎های موسوم به اولیه و نه فقط مختص به زندگی قبیلگی و کلونی است، چه در دنیای در اصطلاح مدرن امروزی نیز تمایل انسان به درنوردیدن آینده مشاهده می‎شود. از «رمل» و «اسطرلاب» پیشامدرن تا «ژول‎ورن» دنیای مدرن، یک شاه‎بیت مشترک تلاش برای گذر به آینده می‎توان مشاهده کرد.

«ژول گابریل ورن»، که 77 سال (۱۸۲۹-۱۹۰۵) و در کشاکش استقرار عصری نوین زیست، نزدیک به هشتاد داستان دراز و کوتاه و رسالۀ پژوهشی به زیور طبع آراسته است؛ اما، نه به صرف داستان‎هایش، بلکه با تلاش برای پیش‎بینی‌های خود شناخته می‎شود. شایعه است که کشتی هسته‌ای «ناتیلوس» با الهام از اثر نامدارش یعنی «هشتاد فرسنگ زیر دریا» ساخته شد. البته، علم دنیای مدرن نیز تلاش‎هایی برای فهم آینده داشته که عمده‎ترین آن منجر به پدیدآمدن رشته‎ای دانشگاهی به نام «آینده‎پژوهی: Futures Study» در جهان پسامدرن (Post Modern) گردید.

اما، در جامعۀ ایرانی، پیش‎بینی‎پذیری وقایع آینده از اهمیت بسزایی برخوردار است، چراکه مطالعۀ پویایی، نظم و تغییرات جامعه از اهمیت ویژه‎ای در جوامعی که به سمت انتظام‎یابی حرکت می‎کنند، برخوردار است. از این رو، جامعه‎شناسان پديده‎هايي را که نماد تغییرپذیری جامعه هستند، همچون انقلاب‎ها، شورش‎ها، جنبش‎هاي اجتماعي، توطئه‎هاي سياسي و حتي بسياري از کودتاها، به عنوان انواع مختلفي از کنش‎هاي جمعي مورد مطالعه قرار می‎دهند. از جملۀ این پدیده‎ها که مطالعۀ آن در ایران با عنوان مطالعۀ زوایای پنهان رفتاری (قانعی‎راد، 1392) مورد مناقشه است، رفتار انتخاباتی مردم ایران است.

تعداد بسیاری از جامعه‎شناسان و تحلیلگران اجتماعی بر این نظرند که نمی‎توان رفتار مردم ایران را به‎ویژه در انتخابات و نیز انتخاب مورد نظر آنها پیش‎بینی کرد؛ و یا برای رفتار انتخاباتی مردم ایران «ماهیتی معمایی» (کچوییان،1382) قائل هستند که در این صورت تلقی کنش جمعی ایرانی در عرصه‎های اجتماعی همچون انتخابات منتفی است.

پیرامون پیش‎بینی‎ناپذیری یا عدم تعیّن (Uncertainty) رفتارهای انتخاباتی مردم ایران نیز این گروه متنوّع و متکثر دلایل متعددی ذکر کرده‎اند. عدم تعیّن طبقاتی و پایین‎بودن دانش سیاسی مردم ایران (اصلاحچی، 1387)، آشکارا پدیدارنشدن و چهرۀ فرار مردم ایران (سیولینیو، 2000)، وجود روح استبداد شرقی، کوتاه‎مدت‎بودن جامعۀ ایرانی (کاتوزیان، 1387)، موزاییکی‎شدن افکار عمومی در جامعۀ پیچیدۀ ایران (تاجیک، 1389: 15)، انتخاب بر اساس پدیدۀ «کاتاستروف» و یا «رویدادگی» (رنانی، خانیکی و محبیان، 1392)، تقدم احساسات بر عقلانیت، دولایگی ناشی از دیکتاتوری تاریخی، حرکت‎های فاقد صبر و اورژانسی (محبیان، 1392)، پنهانکاری مردم ایران، هیجان‎پذیری بالا و نفوذ شدید عناصر احساسی و عاطفی (فراستخواه، 1392)، فشردگی تغییرات اجتماعی، شکاف‎های سیاسی، بی‎اعتمادی یا سطح پایین اعتماد اجتماعی، ناپیوستگی میان گروه‎های مرجع و مردم، شکل‎نگرفتن افکار عمومی، حوزۀ سیاست پردامنه (خانیکی، 1389)، ضعف و نظام ناکارآمد نظرسنجی در ایران (حاضری، 1392) اهمّ دلایلی است که بر پیش‎بینی‎نکردن نظرسنجی‎های ایرانی ارائه می‎گردد.

با مطالعۀ نظرسنجی‎های انتخاباتی این رأی عمومی جامعه‎شناسی در ایران را می‎توان به چالش کشاند. به عنوان مقدمه و برای نیل به این منظور، مدل بودون (1383: 142-144) را که خود نیز از مطالعۀ هاگراستراند (1965) استفاده می‎کند مدّنظر قرار می‎دهیم. او با استخراج و ثبت «اطلاعات لحظه‎ای» (شامل عکس‎های متعدد از یک پدیده) متوجۀ فرایندهای انتشار و نیز پرتوافکنی از یک مبدأ منظم گردید. این نکته بسیار به تکنیک «سَراسَرنَما: Panorama» یا «پانوراما» در هنر عکاسی شباهت دارد. مطالعۀ روندی شامل چندین زمان برای سنجش یا روندپژوهی (Trend Analysis) در حقیقت تلاش می‏کند داده‏های مختلف را در بازه‏های زمانی متفاوت و نیز مربوط به افراد متفاوت و مختلف مورد مطالعه و بررسی قرار دهد.

تحلیل یک فرایند انتشار که زمان و مکان آن معلوم و مشخص است، امکان دستیابی به ساخت‎های عمومی یا «کنش جمعی: Collective Action» را می‎دهد. همان‎گونه که ملاحظه گردید، یکی از حوزه‎های پردامنۀ گفتگویی در ایران، کنش جمعی مردم در انتخابات مختلف بوده است. ما از این رفتار مردم در سال‎های متوالی و نیز در هر دوره در زمان‎های متعدد «اطلاعات لحظه‎ای» یعنی نظرسنجی‎های انتخاباتی را در دست داریم. اگر بتوان اثبات کرد که نظرسنجی‎های انتخاباتی می‎توانند هدف مردم ایران را کشف کنند، یعنی می‎توان آنان را پیش‎بینی کرد و فهمید که «با هم» چه کنشی را انجام می‎دهند.

یکی از نکاتی که در نظرسنجی‏ها به‎خوبی قابل ملاحظه است، میزان مشارکت مردم در انتخابات بوده است. جالب اینجاست که کمتر کسی در این زمینه به خود تردید راه داده است و از این رو معمولاً میزان مشارکت مردم در انتخابات همواره مورد تأکید رسانه‏ها و نخبه‎ها بوده است. برای اثبات تشخیص درست نظرسنجی‏های انتخاباتی در وجود مشارکت جدی در انتخابات تنها به نگرش مردم تهران در یازدهمین انتخابات ریاست جمهوری رجوع خواهیم کرد. نباید از نظر دور داشت که معمول تحلیلگران و نیز نتیجۀ واقعی انتخابات به طور معمول از شهر تهران انتظارات کمتری دارند. نمودار ذیل نگرش مردم تهران را در هفت نقطۀ زمانی به‎خوبی نمایان ساخته است.

از همین رو بود که پیش از آغاز سال 92 نیز برآورد ایسپا از حضور حماسی مردم و مشارکت بالای آنان در انتخابات اعلام شده بود (آقاسی، 1391). آنچه ملاحظه می‎شود گویای این مطلب است که نظرسنجی‎ها به‎خوبی توانسته است میزان مشارکت را نشان دهد. مطابق آرای اعلام‎شده، بیش از نیمی از مردم تهران در روز رأی‎گیری در انتخابات شرکت کردند. همین یک استدلال کافی است تا به قوت نظرسنجی‎ها در شناخت رفتار مردم پی ببریم، چراکه وقتی بخشی از معادله یعنی میزان مشارکت تشخیص داده می‎شود، باقی معادله نیز درست خواهد بود. با وجود این، می‎توان استدلال‎هایی دیگر را نیز مطرح کرد. در ادامه، به نظرسنجی‎های سه دورۀ انتخابات ریاست‎جمهوری اسلامی ایران در سال‎های 1384، 1388 و 1392 اشاره خواهیم کرد که همه در مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) و پیش از انتخابات اجرا شده است. از کنار یکدیگر قراردادن اطلاعات لحظه‎ای انتخابات می‎توان نتایج جالبی را استخراج کرد.

انتخابات نهمین دورۀ ریاست‎جمهوری اسلامی در سال 1384 برگزار گردید که طی دو مرحله در تاریخ 27 خرداد و 3 تیر برگزار گردید. نخستین نظرسنجی انتخاباتی ایسپا در آن سال به صورت ملّی و با روش نمونه‎گیری خوشه‏ای در تاریخ 22 و 23 خرداد اجرا شده است که در آن آقای هاشمی رفسنجانی 31.7% و آقای احمدی‎نژاد نیز 9.9% آرای پاسخ‎گویان را دارا بوده‏اند. در 24 خرداد همان سال نظرسنجی در تهران تکرار می‏شود. این بار آقای هاشمی رفسنجانی 21.3% و آقای احمدی‎نژاد 18.4% آراء را به خود اختصاص داده‏اند؛ کاندیداهای بعدی نیز آقای قالیباف با 82.7%، آقای معین با 9.6%، نیز آقای لاریجانی با 5.3% و آقای کروبی با 4.4% آرای پاسخ‎گویان را داشته‏اند. لذا، همان‎گونه که ملاحظه می‏گردد، دو‎مرحله‏ای‎شدن انتخابات از زبان نظرسنجی امری دور از ذهن نبوده است. پس از مرحلۀ نخست نیز در سه مرحله و در تهران، ایسپا اقدام به نظرسنجی می‏نماید که نتایج آن در نمودار ذیل به همراه موج پیش‎گفتۀ شهر تهران قابل ملاحظه است.

نمودار 2. نمایش روند آرای نامزدهای انتخابات ریاست‎جمهوری دورۀ نهم

لذا، همان‎گونه که ملاحظه می‏گردد، مطابق روندهای نظرسنجی و مطالعۀ نقطه به نقطه، سیر آرای آقای احمدی‎نژاد به سمت صعودی و آقای هاشمی رفسنجانی به سمت نزولی به صورت مشهود قابل ملاحظه است. با احتساب حضور سایر کاندیداها، پایین‎بودن نظر پاسخ‎گویان طبیعی است. اما، با واردشدن به مرحلۀ دوم انتخابات، افزایش‎یافتن آراء قابل مشاهده است.

دهمین دورۀ انتخابات ریاست‎جمهوری اسلامی ایران نیز در جمعه 22 خرداد سال 1388 برگزار گردید. در انتخابات ریاست‎جمهوری این دوره نیز همان‎گونه که ملاحظه می‎گردد، از ابتدا مردم آرای خویش را نسبت به آقای احمدی‎نژاد اعلام کرده‎اند و فاصلۀ ایشان تا آقای موسوی بسیار زیاد است. البته، از یک مقطع و با گرم‎تر‎شدن تنور انتخابات، میزان آرای آقای احمدی‎نژاد سیر صعودی خویش را از دست داده و آرای آقای موسوی رو به افزایش است، اما همچنان فاصله بین دو کاندیدا قابل توجه است.

نمودار 3. نمایش روند آرای نامزدهای انتخابات ریاست‎جمهوری دورۀ دهم

در 24 خرداد سال 1392 نیز یازدهمین دورۀ انتخابات ریاست‎جمهوری اسلامی ایران برگزار گردید. در این دوره نیز همان الگوی پیشین در نظرسنجی‏ها تکرار گردیده و می‏تواند به عنوان الگویی برای فهم کنش‏مندی رفتار انتخاباتی مردم ایران به حساب آید. در اینجا، مطابق روال این نوشتار، به آرای دو رقیب اصلی و جدی انتخابات، آقایان روحانی و قالیباف، در نمودار ذیل خواهیم پرداخت.

نمودار 4. نمایش روند آرای نامزدهای انتخابات ریاست‎جمهوری دورۀ یازدهم

همان‎گونه که ملاحظه می‏گردد، مدل مستخرج در نمودار فوق حاکی از رشد جدی آرای آقای روحانی و ریزش آرای آقای قالیباف است. البته، شرایط سیاسی کشور را در انتخابات 1392 نیز نباید از نظر دور داشت و در آن زمان و پیش از برگزاری انتخابات می‎توانست این‎گونه جمع‎بندی کرد که دومرحله‏ای‎شدن انتخابات پیش رو باشد. اما، با گذشت زمان انتخابات و وقوف پس از حادثه، می‏توان به این جمع‏بندی رسید که مطابق نظرسنجی‏های انتخاباتی سه دورۀ گذشتۀ انتخابات ریاست‎جمهوری، پیروز انتخابات کسی است که رشد جایگاه وی در نگرش‏های مردم ایران مشهود باشد و یا لااقل شانس وی برای این اتفاق بیش از دیگران است.

اماف برای صحت اصل نظرسنجی‎ها و توانایی در تشخیص نگاه و نگرش مردم، می‎توان به نظرسنجی دیگری نیز اشاره کرد که اتفاقاً مورد توجه منتقدان نظرسنجی نیز قرار گرفت. در آخرين گزارش مؤسسۀ «آي‎‎پز: I Pos» دو احتمال براي انتخابات ايران پيش‎بيني شده بود: نخست، انتخاباتي که در آن آقای روحانی و آقای قاليباف، البته با پيشتازبودن آقای روحانی، انتخابات دومرحله‎اي خواهد شد؛ ـ این نتیجه در ایسپا (ISPA) نیز پیش‎بینی شده بود‎ـ و طبیعی است که احتمال دیگر پیروزی فرد پیشتاز را در نظر داشته است. نظرسنجي این مؤسسۀ خارجی دربرگيرندۀ 38.7 درصد افرادي است که تصميم گرفته‎اند در انتخابات شرکت کنند و مهم‎تر آن بود که در اين نظرسنجي، 11 درصد حاضر نبوده‎اند که اسم نامزد خودشان را ذکر کنند.

در مقام تعریف، جامعه‎شناسی باید بتواند عواقب فرایندهای اجتماعی را با درنظرگرفتن تغییرات اجتماعی پیش‎بینی کند (رفیع‎پور، 1378: 38) و متأسفانه بی‎توجهی به فرایندها باعث غفلت از پیش‎بینی می‎گردد. ما بايد فرايند عمل جامعه را مدّنظر قرار دهيم. توجه‎نکردن به فرایندها و بهادادن به کلیشه‎ها و احکام و دستور‎العمل‎ها، ما را به این معنا رهنمون می‎کند که جامعه قابل پيش‎بيني نيست، اما به نظر می‎رسد جامعه‎شناسي رفتارهاي سياسي مردم ایران کاملاً قابل پيش‎بيني است (آزاد ارمکی، 1389). در خصوص نظرسنجی‎ها نیز توجه به یک نظرسنجی خاص در زمان خاص بی‎شک گمراه‎کننده است. تحلیل ثانویه و یا فراتحلیل نظرسنجی‎های انتخاباتی ایسپا در سال‎های 1384، 1388 و 1392، که در این مقاله به آن اشاره خواهد شد، ثابت کرد کسي پيروز انتخابات است که روند صعودي را در نظرسنجي‌ها در اختيار داشته باشد، حتي اگر در اولین نظرسنجی‎ها 0.2 آراء را داشته باشد و در آخرين نظرسنجي اول نباشد. جالب اینجاست نامزدی که واجد پایین‎ترین رأی است و در ظاهر هیچ شانسی برای پیروزشدن ندارد، با مرور زمان نظرها را به سوی خویش جلب می‎کند.

در فرایند این کنش نیز عناصر تأثیرگذار را می‎توان به‎خوبی بررسی کرد. در نظرسنجی مرکز ایسپا در اسفند 1391 از پاسخ‎گویان پرسیده شد که: «به ترتیب اولویت چه کساني در تصميم‎گيري شما در رأي نهايي تأثيرگذارند؟» و نتایج زیر حاصل شد: « 52.7 درصد پاسخ‎گویان تشخیص «خود و نظر شخصی خود» را اولویت نخست علت انتخاب کاندیدای مورد نظر دانسته‎اند؛ 23.9 درصد «خانواده و دوستان»، 8.3 روحانیت و مراجع و 6.3 نیز جریان‎های سیاسی را به عنوان اولویت انتخاب کاندیدای نهایی خود بیان داشته‎اند»، که با توجه به اولویت‎بندی سؤال سهم خانواده و دین به عنوان دو نهاد تأثیرگذار در تصمیم‎گیری به‎خوبی قابل مشاهده است. همچنین، فضاسازی‎های انتخاباتی که معمولاً توسط گروه‎های سیاسی انجام می‎گیرد، به عنوان اولویت چهارم فرایند کنش انتخاباتی در نظر گرفته می‎شود. بنابراین، کنش انتخاباتی ایرانی منطق اجتماعی خاص خویش را دارد که نه معمایی است و نه غیرقابل پیش‎بینی؛ منطقی که باید کشف شود نه آنکه مورد تردید یا تحقیر واقع شود. انتخابات دهم مجلس شورای اسلامی و انتخابات دورۀ پنجم خبرگان رهبری می‎تواند سنگ محکی برای مدل مطرح‎شدۀ فوق باشد؛ مدلی که در انتخابات ریاست‎جمهوری پاسخ داده است و به‎خوبی نیز قابل ملاحظه است. البته، شرط جدی آن هم اجرای نظرسنجی‎های دقیق با ملاک و معیار مناسب و استاندارد و از آن مهم‎تر انتشار آن برای اطلاع و ارزیابی و انتقادات احتمالی است. به نظر می‎رسد بیش از آنکه سخن از پیچیده‎بودن جامعه و نیز سیاست در ایران داشته باشیم، باید ارزیابی دقیق و داوری درست در زمینۀ نحوۀ مطالعۀ جامعۀ ایرانی داشته باشیم. بخشی از این اتفاق با انتشار نظرسنجی‎ها و آگاهی همگان از آن به‎خوبی قابل دسترس خواهد بود.