شیوه / روش نمونه گیری از بخش‌های بسیار مهم هر پیمایش و نظرسنجی است. انتخاب نمونه‌ای که معرف جامعه آماری باشد و بتوانیم نظرات نمونه انتخابی را به کل جامعه آماری تعمیم دهیم، ضرورت دارد. مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) با فعالیت 14 ساله در حوزه نظرسنجی دارای تجربیات ارزشمندی در خصوص روش‌های نمونه گیری است.

خبرنگار پژوهشی ایسنا در خصوص روش‌های نمونه گیری به کار گرفته شده در ایسپا با دکتر محمد حسین نادری، مسوول نمونه گیری ایسپا گفت‌و‌گو کرده است.

برای انجام نظرسنجی‌ها در مرکز افکار سنجی از چه روش نمونه‌گیری استفاده می‌شود؟

روش‌های نمونه گیری متنوعی در ایسپا استفاده می‌شود که می‌توان از روش‌های نمونه گیری تصادفی ساده، روش‌های نمونه گیری طبقه‌یی متناسب و نامتناسب، روش‌های نمونه گیری چند چارچوبی و روش‌های نمونه گیری خوشه‌ای نام برد.

در مرکز از روش‌های مختلف استفاده می‌شود که عمده‌ترین پیمایش‌ها و نظرسنجی‌ها انجام شده در ایسپا نظرسنجی‌هایی هستند که به صورت مراجعه حضوری در درب منازل صورت می‌گیرند. به بیان دیگر مراجعه حضوری در درب منازل توسط پرسشگر و تکمیل پرسشنامه از طریق مصاحبه با اعضای خانوار روش غالب تکمیل پرسشنامه در مرکز است.

در نظرسنجی‌های ملی و کلان مرکز، تعمیم دهی نمونه به کل جامعه آماری به دو صورت انجام می پذیرد یا قابلیت تعمیم به تمام استان‌های کشور را دارد و یا قابلیت تعمیم به طبقه یا خوشه مورد نظر را دارا است.

در روش اول تعداد نمونه انتخاب شده در کل جامعه آماری، متناسب با جمعیت هر استان به آن استان تخصص می‌یابد. البته این تخصیص به گونه‌ای است که نمونه مورد نظر قابلیت تعمیم در سطح استان مورد نظر را داشته باشد.

در روش ابتدا استان‌های کشور بر اساس متغیرهای اجتماعی، جمعیتی، فرهنگی و ... خوشه بندی می‌شوند سپس از داخل خوشه‌ها، استان‌های نمونه انتخاب می‌شوند. در این روش نتایج به دست آمده قابل تعمیم به طبقه مورد نظر هستند.

ایسپا برای انتخاب افراد در مراجعه حضوری در درب منازل برای تکمیل پرسشنامه از روش نمونه گیری چند مرحله‌ای استفاده می‌کند. در این روش ابتدا تعدادی واحد نمونه گیری مرحله اول که به اختصار psu نامیده می‌شود و معمولا متشکل از مجموعه‌ای به هم پیوسته از واحدهای نمونه گیری مرحله دوم یا همان واحد تحلیل است به صورت احتمالی انتخاب می‌شود و سپس در مرحله دوم نیز در هر یک از psu های نمونه تعدادی واحد مرحله دوم با احتمال معین انتخاب می‌شوند. به عبارت دیگر بعد از انتخاب شهرها یا روستاها در مرحله بعد باید در داخل هر شهر یا روستا چندین بلوک انتخاب شود. برای انتخاب بلوک ها از روش نمونه گیری با احتمال های نابرابر یا نمونه گیری با احتمال های متناسب PPS استفاده می‌شود.

در گذشته برای تعیین خانوارهای معمولی ساکن در بلوک های انتخابی برای پاسخگویی از شیوه نمونه گیری سیستماتیک استفاده می‌شد. در این شیوه سعی بر این بود که از تمام بلوک مورد نظر برای انتخاب خانوارها استفاده شود. مشکل این روش تغییر فهرست نمونه گیری در بلوک‌ها بر اثر گذشت زمان بود که باعث ایجاد اریبی در نمونه های انتخابی می‌شد.

با انتخاب شدن خانوارهای نمونه در هر بلوک، باید فرد پاسخگو از بین تمام افراد واجد شرایط پاسخگویی در آن خانوار انتخاب شود. برای انجام این کار در گذشته از ابتدا از جدول کیش استفاده می‌شد. در این شیوه سعی بر این بود که نمونه های انتخابی به صورت تصادفی انتخاب شوند. در آن شیوه علاوه بر مشکلات اجرا نتایج به دست آمده از نظر متغیرهای جمعیتی متناسب با جامعه مورد نظر نبودند.

برای رفع این مشکل جداول سنی و جنسی بر اساس آمارهای جمعیتی شامل سن و جنس جامعه مورد نظر تعیین و برای انتخاب افراد در بلوک از آنها را جایگزین شد که تا حد زیادی خطای استفاده از جدول کیش را پوشش می داد، اما با این حال انتقاداتی نیز به این روش وارد بود.

این شیوه این بود که به دلیل عدم انتساب شانس برابر به تمام افراد در بلوک‌های انتخابی، فقط متغیرهای سن و جنس متناسب با جامعه مورد نظر بود کنترل می‌شد اما امکان کنترل بر سایر متغیرها مانند تحصیلات، وضع تاهل و غیره وجود نداشت.

برای پوشش این خطا و به حداقل رساندن این مشکلات، روش جدیدی اتخاذ شد. در شیوه نمونه گیری جدید برای انتخاب افراد واجد شرایط در بلوک به جای استفاده از روش سهمیه‌ای در مرحله آخر انتخاب نمونه از روش تصادفی ساده برای انتخاب نمونه افراد در خانوار استفاده می‌شود. سعی شده با اتخاذ این روش با کمترین خطا انتخاب نمونه ها صورت بگیرد.

مزیت های عمده شیوه نمونه گیری جدید نسبت به شیوه قبلی چیست؟

ایسپا به پشتوانه تجربیات میدانی ارزشمندی در خصوص استفاده از روش‌های متنوع نمونه گیری دارد و همیشه به دنبال کاهش خطا و ارتقا می‌باشد به همین منظور این تغییرات صورت گرفته است. استفاده از شیوه جدید مزیت هایی دارد که دو مزیت عمده آن عبارت است از: اول این که داشتن فهرست افراد واجد شرایط برای نمونه گیری های احتمالی بسیار اهمیت دارد. در شیوه جدید فهرستی به روز برای مکانی که پرسشگر مراجعه می‌کند تهیه می‌شود، ولی در شیوه قبلی از فهرستی که بر اساس سرشماری تهیه شده استفاده می‌شود که ممکن است دچار تغییراتی شده باشد.

ثانیا در شیوه های قبلی رده‌های سنی و جنسی مطابق با نتایج سرشماری کنترل می‌شدند. اگر چه در این شیوه رده‌های سنی و جنسی به دست آمده مطابق با نتایج سرشماری بودند ، ولی متغییرهای دیگر مانند تحصیلات، درآمد و دیگر متغیرهای جمعیتی مورد توجه قرار نمی‌گرفتند. در شیوه جدید با انتخاب نمونه به شیوه‌آی کاملا احتمالی سعی شده تا آنجا که امکان دارد نحوه انتخاب افراد با متغیرهای جمعیتی مختلف با شانس یکسان و مطابق با جامعه آماری مورد نظر باشد و هیچ دخالتی در ترکیب افراد صورت نگیرد.

امید است با اقدامات صورت گرفته و با اتخاذ روش‌های دقیق و نوین علمی، نتایج نظرسنجی‌ها تا حد امکان بیشتر به واقعیت نزدیک‌تر شوند.