مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) از روزهای پایانی فروردین‌ماه 1400 به منظور ارایه تخمینی از وضعیت افکار عمومی در انتخابات ریاست جمهوری، روند انتشار یافته‌های نظرسنجی‌های انتخاباتی خود را آغاز کرده است. انتشار عمومی داده‌های ملی و کمک به شفافیت هر چه بیشتر در همگانی ساختن اطلاعات مربوط به افکار عمومی در همه‌‌ی زمینه‌ها از اهداف ایسپا است و امیدواریم در جریان انتخابات ریاست جمهوری حتی‌الامکان به این هدف نزدیک شویم.

یافته‌های انتخاباتی ایسپا تا حد امکان از طریق وب‌سایت و صفحات رسمی ایسپا در شبکه‌های اجتماعی منتشر خواهد شد. ذکر این نکته ضروری است که کانال‌های ارتباطی مذکور تنها مراجع رسمی انتشار یافته‌های ایسپا هستند و ما صحت هیچ‌یک از اطلاعات منتسب به ایسپا را که خارج از صفحات رسمی ایسپا منتشر می‌شوند، تأیید نمی‌کنیم.

همه‌ی نظرسنجی‌های ایسپا با رعایت دقت علمی و اعمال سخت‌گیری‌های روش‌شناختی طراحی و اجرا می‌شوند. تفسیر یافته‌های این نظرسنجی‌ها بدون آگاهی از اصول و قواعد روش‌شناختی‌ای که هر نظرسنجی بر پایه‌ی آن‌ها بنا می‌شود، می‌تواند گمراه‌کننده باشد؛ و از آن‌جا که امکان ارایه اطلاعات روش‌شناختی کافی در تک‌تک موارد وجود ندارد، در ادامه‌ی این یادداشت مهم‌ترین ملاحظات روش‌شناختی مربوط به نظرسنجی‌های انتخاباتی ایسپا را به اختصار شرح خواهیم داد.

• ما از چه شیوه‌ای برای گردآوری اطلاعات استفاده می‌کنیم؟

اطلاعات نظرسنجی‌های ملی معمولاً به یکی از شیوه‌های حضوری یا غیر حضوری گردآوری می‌شود. در شیوه‌ی حضوری پرسشگران در مکان‌های مشخص به پاسخگویان مراجعه می‌کنند و سؤالات مورد نظر را از آن‌ها می‌پرسند. در شیوه‌های غیر حضوری تعامل رودررو میان پرسشگر و پاسخگو برقرار نمی‌شود و پژوهشگران اطلاعات را از راه دور گردآوری می‌کنند. کماکان روش حضوری روش اصلی گردآوری اطلاعات در ایسپا است و در این انتخابات نیز در صورتی که محدودیت های ناشی از شیوع کرونا مانع انجام صحیح نظرسنجی نشود روش اصلی همان روش حضوری خواهد بود. مباحث روش‌شناختی پیرامون گردآوری اطلاعات به شیوه‌ی حضوری در جای خود و به تناسب نوع اطلاعات منتشر شده ارایه خواهد شد. 

اما ایسپا در حال حاضر از میان شیوه‌های غیر حضوری گردآوری اطلاعات فقط از نظرسنجی تلفنی استفاده می‌کند. بخشی از یافته‌های انتخاباتی که از این پس درباره‌ی انتخابات در سایت و شبکه‌های اجتماعی ایسپا منتشر می‌شود، حاصل نظرسنجی‌های تلفنی است. 

• چرا از شیوه‌ی گردآوری اطلاعات تلفنی استفاده می‌کنیم؟

همه‌ی نظرسنجی‌های روش‌مند مبتنی بر طرح‌های نمونه‌گیری احتمالی هستند. طرح نمونه‌گیری مشخص می‌کند اطلاعات باید از چه کسانی و با چه ضوابطی جمع‌آوری شوند تا بتوان با درصدی خطا نتایج را به کل جامعه‌ی آماری تعمیم داد. شیوه‌ی اصلی گردآوری داده‌های نظرسنجی‌های ایسپا در سال‌های گذشته شیوه‌ی حضوری بوده است، اما با تداوم همه‌گیری کرونا گردآوری اطلاعات به شیوه‌ی حضوری در ایران همچون سایر نقاط جهان در معرض چالش‌های جدی قرار گرفته است. مهم‌ترین چالش افزایش شمار آن دسته از اعضای نمونه است که حاضر به همکاری حضوری نیستند. این مسئله باعث مخدوش شدن اصول نمونه‌گیری طرح‌های نظرسنجی و در نهایت معرف نبودن نمونه و دور شدن آن از ویژگی‌های جامعه‌ی آماری می‌شود. به عبارت دیگر با افزایش تعداد پاسخگویانی که در شرایط همه‌گیری کرونا حاضر به همکاری با پرسشگران نیستند، داده‌های جمع‌آوری شده فاقد اعتبار لازم برای تعمیم به کل جامعه خواهد بود. ما افزایش قابل توجه عدم همکاری طرح‌های حضوری و اثر مخرب آن را بر نمونه‌گیری و اعتبار یافته‌ها را در دوران همه‌گیری کرونا بارها به شیوه‌ی تجربی آزموده‌ایم. نتیجه‌ی عملی این یافته‌ها پس از مشورت با صاحب‌نظران تمرکز بیشتر بر نظرسنجی‌های تلفنی در روزگار همه‌گیری کرونا بوده است. بنابراین از نظر ما با وجود همه‌ی محدودیت‌های شیوه‌ی تلفنی گردآوری اطلاعات، در حال حاضر بهترین شیوه برای انجام نظرسنجی‌های انتخاباتی همین شیوه است؛ دست کم تا زمانی که محدودیت‌های ناشی از شیوع بیماری کرونا در جامعه به نحو محسوس و چشمگیری کاهش یابند. نرخ پاسخگویی پاسخگویان در آخرین طرح تلفنی ایسپا ۶۵ درصد بوده است. این میزان نشان می دهد از هر 100 نفر ۶۵ نفر مایل به همکاری با پرسشگران ایسپا هستند. رقم مذکور تقریباً مساوی با نرخ پاسخگویی پاسخگویان نظرسنجی‌های حضوری در شرایط غیر کرونایی است.

• مهم‌ترین ویژگی‌های نظرسنجی‌های تلفنی ایسپا درباره انتخابات 1400 چیست؟

اگرچه نظرسنجی‌های تلفنی محدودیت‌هایی دارند، اما انجام نظرسنجی به این شیوه فرصت‌هایی را هم در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد. مهم‌ترین نقطه‌ی قوت نظرسنجی‌های تلفنی ایسپا رعایت هر چه بیشتر اصل تصادفی بودن نمونه‌های انتخابی در این شیوه نسبت به شیوه‌ی حضوری است. شماره تلفن‌های پاسخگویان طرح‌های نظرسنجی به صورت تصادفی ساخته می‌شوند و این به ما امکان می‌دهد در جمعیت نمونه پراکندگی جغرافیایی متنوع‌تری را تحت پوشش قرار دهیم. پراکندگی جغرافیایی جمعیت نمونه در آخرین نظرسنجی تلفنی ایسپا ۳10 شهرستان کشور و روستاهای تابعه آن‌ها را دربرمی‌گیرد. دست یافتن به این پراکندگی در شیوه‌ی حضوری تنها با صرف هزینه‌ و وقت بسیار زیاد امکان‌پذیر است. همین وسعت و پراکندگی قابل توجه به ما امکان‌ می‌دهد در طرح‌های تلفنی با جمعیت کمتری به نمونه‌ای نمایا از کل جامعه‌ی ایران دست یابیم. بیشتر نظرسنجی‌های انتخاباتی ایسپا با نمونه 1500 نفری از کل جمعیت شهری و روستایی کشور انجام می‌شوند. در نظرسنجی‌های ملی تعداد بالای نمونه لزوماً به معنای افزایش دقت نمونه‌گیری نیست. تعداد نمونه در نظرسنجی‌های تلفنی ایسپا با استناد به روش‌های علمی و تجربیات داخلی و خارجی محاسبه شده است. به عنوان مثال موسسه گالوپ که موسسه شناخته شده نظرسنجی در آمریکا است برای نظرسنجی های ملی خود 1000 نمونه به صورت تلفنی انتخاب می کند. 

در گردآوری داده‌های طرح‌های تلفنی ویژگی‌های عمومی جمعیت‌شناختی جامعه مثل جنسیت، سن، استان و محل سکونت (مرکز استان، سایر شهرها و روستاها) مطابق با اطلاعات آخرین سرشماری کنترل می‌شوند. همچنین جمعیت نمونه با نسبت‌های مشخصی به شماره تلفن‌های ثابت و همراه (با نسبت مشخص بین اپراتورهای تلفن همراه) اختصاص می‌یابد.

• آیا نظرسنجی تلفنی درباره‌ی انتخابات باعث محافظه‌کاری پاسخگویان در ارایه جواب‌های صادقانه نمی‌شود؟

یکی از مهم‌ترین محدودیت‌های نظرسنجی تلفنی احتمال ارایه پاسخ‌های محافظه‌کارانه و غیر واقعی به پرسش‌هاست. نتایج اعتبارسنجی‌های متعدد ایسپا در زمینه طرح‌های تلفنی نشان می‌دهد محافظه‌کاری پاسخگویان در مورد سوالاتی که ممکن است جواب صادقانه به آن‌ها برایشان تبعات منفی به دنبال داشته باشد، قابل توجه است (حداکثر 10 درصد)، اما بر اساس همین یافته‌ها می‌توان گفت محافظه‌کاری در پاسخ تلفنی به مواردی همچون تمایل فرد به مشارکت در انتخابات یا دیدگاهش درباره یک کاندیدا در شرایط سیاسی و اجتماعی کنونی اگر چه وجود دارد اما اندک است. ما نقش و تاثیر این محافظه‌کاری - و نیز تأثیر احتمالی گرایش‌های کسانی که حاضر به مصاحبه تلفنی نمی‌شوند - را براساس مطالعات مقایسه‌ای نظرسنجی‌های تلفنی و حضوری در تخمین مشارکت انتخاباتی محاسبه می‌کنیم. به عبارت دیگر فرمول محاسبه مشارکت در نظرسنجی های حضوری و تلفنی برای ایسپا متفاوت است.

ما نهایت تلاش خود را برای ارایه تصویری دقیق، علمی و غیر جانبدارانه از وضعیت افکار عمومی در آستانه‌ی انتخابات پیش رو به کار می‌بندیم و امیدواریم این تلاش در شفاف‌تر شدن فضای کنونی سیاسی و اجتماعی کشور برای همگان مؤثر باشد؛ اما تلاش ما مصون از خطا نیست. همه‌ی مراکز نظرسنجی در جهان دامنه‌ی خطای احتمالی 5 درصد را با وجود رعایت دقیق همه‌ی اصول علمی در نظر می‌گیرند. این دامنه‌ی خطا در نظرسنجی‌های انتخاباتی ایسپا نیز باید مورد توجه مخاطبان قرار گیرد.