به گزارش روابط عمومی ایسپا، همزمان با هفته پژوهش، نشست علمی «حکمرانی مبتنی بر داده و اطلاعات» با سخنرانی دکتر حسام‌الدین آشنا، مشاور رییس جمهور و رییس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری توسط مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) 25 آذر 1399 برگزار شد. دکتر آشنا در ابتدای این نشست تأکید کرد: جهاد دانشگاهی از نهادهای اصلی برآمده از انقلاب اسلامی است و ایسپا یکی از ثمرات اجتماعی و پژوهشی این نهاد انقلابی است. یکی از مهمترین افتخارت ایسپا این است تنها نهادی است که درحال حاضر نتایج نظرسنجی‌ها را منتشر کرده و داده‌هایی که متعلق به ملت است را در اختیار آنها قرار می‌دهد. سایر موسسات نظرسنجی نمی‌توانند ادعا کنند که داده‌های آنها در اختیار مردم است، بلکه فقط نتایجی (از نظرسنجی‌ها) را منتشر می‌کنند.

مشاور رییس جمهور تأکید کرد: ایسپا این شهامت را دارد و این دقت علمی را برای خود و این حق را برای مردم ایران قائل است که دسترسی به داده‌ها داشته باشند و شاید به این ترتیب، ‌علیرغم محدودیت‌ها و کمبود بودجه،‌ مطرح‌ترین موسسه نظرسنجی در حال حاضر کشور باشد.

رییس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری با اشاره به موضوع این نشست تأکید کرد: وقتی از حکمرانی صحبت می‌کنیم، از اصول،‌ معیارها و رویه‌هایی صحبت می‌کنیم که دولت‌ها بر مبنای آن، امور و منابع عمومی را اداره می‌کنند؛ از روش‌های فردی و نهادی، عمومی و خصوصی صحبت می کنیم که امور مشترک مردم را اداره می‌کنند و به صورت پیچیده‌تر، ‌از فرایند همکاری برای همسازی منافع متنوع یا متضاد صحبت می‌کنیم.

دکتر آشنا افزود: حکمرانی کار بسیار دشواری است، زیرا کسانی که منافعی داشته یا به دنبال پیشبرد اهداف خود هستند، همه در یک میدان رقابتی که ظاهرش رفاقت است،‌ با هم مسابقه می‌دهند که خروجی آن فرایند، اداره امور کشور است. در نهایت، حکمرانی شامل نهادهای رسمی و نظام‌های است که برای تضمین رعایت قانون به آنها قدرت دادیم، ولی در عین حال شامل قرادادهای غیررسمی هم می‌شود که مردم بر سر آنها توافق کرده اند. در اصل،‌ ساز و کار اداره عمومی را حکمرانی می‌گویم.

وی افزود: اما حکمرانی بر مبنای داده به چه معناست؟ داده یکی از بخش‌های شواهد است. گاهی بنابر عقاید،‌نظر و باورهایمان حکمرانی می‌کنیم و گاهی حکمرانی بر مبنای شواهد موجود است. حکمرانی بر مبنای شواهد موجود یعنی باید برای سیاست‌گذاری به تحقیقات علمی یا سایر اشکال اطلاعات که از آنها اتخاذ سند می‌شود، استناد کنیم.

دکتر آشنا گفت: وقتی از حکمرانی مبتنی بر شواهد صحبت می‌کنیم، نیازمند دانش و تخصص کارشناسان هستیم. خود کارشناس‌پنداری و ‌خود همه‌چیزپنداری با حکمرانی مبتنی بر شواهد شباهتی ندارد. وقتی در جامعه بدنبال شواهد و مستندات می‌گردیم، تبلیغات را هم باید مورد توجه قرار دهیم؛ ‌اینکه در جامعه چه کسانی در مورد چه مسائلی صحبت می‌کنند، چه تجربیاتی وجود دارد، ‌تاریخ به ما چه می‌گوید؛ حتی ضرب‌المثل‌ها، تشبیه‌ها، دانش و فرهنگ محلی هم باید مورد توجه قرار گیرد. بسیاری از تصمیمات که در کشور گرفته می‌شود، مبتنی بر ضرب‌المثل است و با یک مثال، تشبیه یا استعاره، تصمیم گرفته می‌شود.

مشاور رییس جمهور تأکید کرد: واقعیت این است که وقتی می‌خواهید سیاست‌گذاری کنید، زمین سیاست‌گذاری پر از عوامل سیاسی، ایدئولوژیک، اقتصادی، ‌فرهنگی و اجتماعی است که همه بر سیاست‌گذاری تأثیر می‌گذارند. وقتی از سیاست‌گذاری یا حکمرانی مبتنی بر شواهد صحبت می‌کنیم، یعنی آگاهانه تصمیم گرفته و بدانیم در چه زمینه‌ای درحال تصمیم‌گیری هستیم.

وی افزود: واقعیت این است که تصمیم‌گیرندگان با در نظر گرفتن یک دستور خاص شروع به جمع‌آوری، تهیه و تحلیل داده می‌کنند؛ به تعبیری در حوزه سیاست بازی یا بازی سیاست، سفارش می‌دهند که چه شواهدی جمع‌آوری شود تا به استناد آنها، سیاست‌گذاری مدنظر انجام شود. این یعنی جمع‌آوری گزینشی،‌ تحلیل سفارشی و البته نتیجه‌گیری دستوری که در این سالها شاهد آن بوده‌ایم.  

رییس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری گفت: یکی از پایه‌های شواهد، داده‌ها هستند و داده، دارایی محسوب می‌شود. داده می‌تواند بر سیاست‌گذاری بسیار موثر باشد. تمامی مراحل سیاست‌گذاری، شناسایی و تشخیص مسئله، جمع‌آوری شواهد و تغذیه اطلاعاتی فرایند سیاست‌گذاری، پیش‌بینی آینده،‌ تدوین سیاست و مشاوره سیاستی‌، پیاده‌سازی و ارزیابی سیاست، همه می‎تواند داده‌محور باشد.

دکتر آشنا افزود: دولت خودش هم داده ساز است و هم داده باز. دولت، داده‌های با ارزش سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را هم تولید و هم مدیریت می‌کند. مدیریت بدین معنی است که تعیین می‌کند چه کسی، چقدر، چگونه و چه زمانی می‌تواند از داده‌ها استفاده کند. هر سازمان دولتی،‌ سازمان تولید داده هم هست؛‌ اما مدیریت داده‌ها اعم از تولید داده است. مدیریت دسترسی به داده‌ها بسیار مهم است. حاکمیت در زمینه مدیریت داده، سیاسی عمل می‌کند.

وی تأکید کرد: چاره موجود در این زمینه، چیزی است که آن را تضمین حقوق داده می‌نامیم؛ یعنی تعیین حق و تکلیف برای تنظیم‌گر داده‌ها و ذی‌نفعان. یعنی اگر از نظر حقوقی و قانونی تکلیف آن را مشخص نکنیم، به کسانی که در دولت داده تولید یا مدیریت می‌کنند، ‌اجازه دادیم هرگونه که مصلحت می‌دانند به صورت سیاسی عمل کنند.

دکتر آشنا از حق مالکیت معنوی، حق حفاظت از داده، حق دسترسی به داده، حق حاکمیت بر داده برای پیش برد مسئولیت‌های دموکراتیک، حق شهروندان بر داده‌های حاوی اطلاعات در مورد نظام حکمرانی به عنوان پنج حق کلیدی داده نام برد که به صورت تار و پود در هم تنیده شده‌اند.

رییس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری تأکید کرد: باید روشن باشد که چه کسی مالک داده است؛ حق معنوی تولیدکننده رعایت شود؛ داده باید حفاظت شود که سرقت نشده یا تغییر نکند؛‌ دسترسی به داده باید برای همگان فراهم شود؛‌ حاکمیت باید دسترسی به داده‌های دیگران (غیرحاکمیت) داشته باشد تا بتواند مسئولیت‌های خود را انجام دهد؛ شهروندان هم باید دسترسی به داده‌های حاکمیت داشته باشند تا قادر به نظارت باشند. با رعایت این حقوق، وضعیت متعادلی در زمینه مدیریتی داده بوجود می‌آید.

دکتر آشنا با اشاره به ویژگی‌های سیاست‌گذاری مبتنی بر داده گفت: داده‌ها باید در دسترس باشد؛ ‌دسترسی آسان به داده‌ها و اطلاعات و در دسترس بودن آنها به صورت تفصیلی و تفکیک شده؛‌ به روز بودن داده‌ها و انتشار به موقع داده‌ها؛ ‌قابلیت دستیابی به داده‌ها که ارتباط نزدیکی با باز بود داده‌ها دارد، بسیار حائز اهمیت هستند. داده‌هایی که تولید می‌شود و دیگران به آنها دسترسی ندارند، داده‌های سیاستی نیست،‌ اینها داده‌های سازمانی هستند.  

وی افزود: رتبه ایران در زمینه داده باز در سال 2015 میلادی 117 بود و در سال 2016 به رتبه 67 رسیدیم. این رتبه با معیارهای مانند مجوزهای رسمی، ‌فرمت‌های باز، ‌قابل خواندن بودن، امکان دانلود، به روزرسانی،‌ دسترسی عمومی دسترسی آزاد، تعیین شد. جایگاه ایران در این یک سال تغییر جهشی پیدا کرد که ناشی از ویرایش اطلاعات (تصحیح اطلاعات،) تغییرات روشی که آنها اعمال کردند یا تغییر عملکرد کشورهای دیگر بود و باعث شد که جایگاه ما تغییر کند.  

سیاست‌مداران و مردم زبان همدیگر را در مورد داده‌ها بفهمند

دکتر آشنا در زمینه قابلیت اطمینان داده‌ها گفت: این موضوع به این معنی است که چقدر می‌توان به داده‌های منتشرشده اعتماد کرد. صحت و و دقت داده‌ها و مقایسه‌پذیری اطلاعات موجود با اطلاعات قبلی بسیار مهم است؛ چارچوب داده‌های ما باید با فرمت داده‌هایی که در دنیا تولید می‌شود، یکسان باشد؛ کمبود و نقص داده نداشته باشیم؛‌ شفافیت اطلاعاتی و مباحثات داشته باشیم.

رییس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری افزود: اینکه بتوانیم با عموم مردم گفتگو کنیم، یعنی بحث داده‌ها یک بحث عمومی باشد یا به تعبیر دقیق‌تر، سیاست‌مداران و مردم هر دو زبان همدیگر را در مورد داده‌ها بفهمند و زبان مشترکی در این زمینه وجود داشته باشد. مردم باید بتوانند بازی‌های زبانی که با ‌آمار و شاخص‌ها انجام می‌شود را به درستی درک کنند. سطح آگاهی عمومی از مسائل مربوط به حکومت داری و بودجه و ... باید ارتقا پیدا کند.

دکتر آشنا خاطر نشان کرد: یکی از ارزش‌های مهمی که در این دوره ایجاد شد، ‌توان مخالفت با دولت بود. ‌اینکه بتوان با دولت مخالفت کرد، قیمت دارد. این موضوع چرا اهمیت دارد؟ زیرا وجود یک سیستم مخالفِ قدرتمند باعث می‌شود شفافیت ابتلای بر قدرت داشته باشد. متقاضیان شفافیت دولتی صرفاً مردم بی‌صدا یا دانشگاهیان مرتب و منظم نیستند، بلکه بخش دیگری که فکر می‌کند باید به قدرت برسد،‌ مطالبه عدد و رقم می‌کند.

رفت و برگشت میان قدرت و دانش ضروری است

مشاور رییس جمهور گفت: گفتگوی میان دانشگاهیان و سیاست‌مداران گفتگوی ضروری است و از دو طریق ایجاد می‌شود. نخست اینکه سیاست‌مداران از دانشگاهیان باشند؛ یعنی زبان دانشگاه را بلد باشند. دوم اینکه سیاست‌مداران به دانشگاه بیایند. رفت و آمد میان دانشگاه و دولت، ‌میان افراد آکادمیک و حکومت بسیار ضروری بوده و نتیجه آن، ایجاد یک زبان مشترک خواهد بود.

دکتر آشنا تأکید کرد: بحث کیفیت نمایش داده‌ها و خوانایی داده هم بسیار مهم است. باید اطلاعات عمومی در مورد محتواها و شکل‌های سیاست‌گذاری را ارتقا دهیم. خوانش‌پذیری داده‌ها بسیار مهم بوده و باید آمادگی تفسیر و نقد داده‌ها را هم داشته باشیم.

مشاور رییس جمهور با اشاره به اقدامات انجام شده در دولت کنونی در زمینه حکمرانی داده‌محور گفت:  قدم‌های خوبی در این زمینه برداشته شده که یکی از این قدم‌ها، مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) است. از ایسپا انتظار داریم که در انتشار داده‌های نظرسنجی این امکان را فراهم کند که همگی دسترسی به داده داشته باشند. اگر ایسپا نمی‌تواند همه داده‌ها را منتشر کند،‌ حداقل 5 درصد از نظرسنجی را روی سایت در دسترس دانشگاهیان برای تحلیل و بررسی قرار دهد.

دکتر آشنا افزود: قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات یکی از بسترهای کلیدی شفافیت است. آئین‌نامه اجرایی در این دولت نوشته شده و وزارت ارشاد مسئولیت آن را بر عهده گرفت و 23 شیوه‌نامه برای دسترسی آزاد به اطلاعات نوشته شده و سامانه دسترسی آزاد به اطلاعات فعال شده است. اشخاص حقیقی و حقوقی می‌توانند از طریق این سامانه، به اطلاعات دولتی دسترسی داشته باشند، مگر اطلاعاتی که حریم خصوصی را نقض کند یا امنیت ملی باشد.

ضعف فرهنگ تصمیم‌گیری داده‌محور

رییس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری گفت: در زمینه حکمرانی مبتنی بر داده با چالش‌هایی روبرد هستیم. از بُعد فرهنگی - اجتماعی، فرهنگ پایین سازمانی در کشور باعث شده که اهمیت زیادی برای کلان‌داده‌ها و داده قائل نستیم؛ داده های سازمانی تجمیع نشده‌اند. همچین برخی مدیران ما نیاز به داده ندارند و شهودی تصمیم‌گیری می‌کنند و ضعف فرهنگ تصمیم‌گیری داده‌محور وجود دارد. انگیزه و اقبالی در مدیران ارشد به کلان‌داده‌ها وجود ندارد. عدم وجود اطلاعات کافی از میزان، تنوع،‌ منابع تولید داده هم مشکل دیگر این بخش است.

دکتر آشنا افزود: از بُعد چالش‌های حاکمیتی، در حکمرانی مبتنی بر داده سیاست‌های حاکمیتی در حمایت از توسعه کلان‌داده‌ها نداریم؛ سازمان‌ها و نهادهای صاحب داده خود را موظف نمی‌دانند که داده‌ها را عرضه کنند. از لحاظ تحریم، مشکلات نرم‌افزاری جدی در کلان‌داده‌ها داریم که در نتیجه، ‌نمی‌توانیم به نرم‌افزارهای شبکه‌ای و قوی‌تر در حوزه تحلیل کلان‌داده دسترسی داشته باشیم. مقررات مربوط به دسترسی داده و هنوز بطور کامل روشن نشده است و در نهایت قوانین مدون در زمینه جمع‌آوری اطلاعات برای سازمان‌ها نداریم. حریم خصوصی نیز مسئله جدی است و هرچه جلوتر می‌رویم،‌ علاقه دستگاه‌های دولتی برای نفوذ به حریم خصوصی بیشتر می‌شود. در زمینه مالکیت فکری نیز تکلیف به درستی مشخص نشده است.